Kitobni o'qish: «Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән… / Мудры слова поэтов…»

Shrift:

Мифтахетдин Акмуллага бәйле кайбер мәгълүматлар¹

Мифтахетдин Акмулла 1831 елның 26 (иске стиль белән – 14) декабрендә Оренбург губернасы Күл иле (меңле) волосте Дүсән авылында (хәзер Башкортстанның Бишбүләк районы) дөньяга килә (Р. Фәхретдинов мәгълүматы буенча).

Әтисе – Мөхәммәдьяр Сырдәрья буендагы Акмәчет (хәзерге Кызыл Урда) аймагының казагы.

Әнисе – Сәлим кызы Биби(өмме)гөлсем исемле татар кызы.

Икенче версия (башкорт галимнәре мәгълүматы) буенча, Мифтахетдин Акмулла Уфа губернасының Бәләбәй өязе Елдәр волосте (хәзер Башкортстанның Миякә районы) Туксанбай авылында туган.

Акмулланың әтисе Мөхәммәдьяр хакында мәгълүмат:

Эстәрлебаш авылыннан Нигъмәтулла Биктимеров исемле шәкерт Бохара шәһәренә мәдрәсәгә укырга килә. Монда ул Сырдәрья буеннан килгән Мөхәммәдьяр исемле казакъ егете белән дуслаша. Әмма Мөхәммәдьяр, башлангыч белеме дә түбән

һәм тормышы да ачлы-туклы булу сәбәпле, даими ялланып эшләргә, укуын калдыргаларга мәҗбүр була. Шулай да укуга омтылышы зур икәнлеген күреп торган Нигъмәтулла, мәдрәсәне тәмамлауга, Мөхәммәдьярны үзе белән бергә Эстәрлебашка чакыра, анда аңа мәдрәсәдә укырга ярдәм итәчәген дә әйтә.

Мөхәммәдьяр, Эстәрлебашта бер ел укыганнан соң, хәлфәлеккә күчә. Тагын бер елдан Нигъмәтулла йортындагы асрау кыз Бибигөлсемгә өйләнә. Ул вакытта Мөхәммәдьяр Дүсән авылында муллалык хезмәтендә булган, күрәсең. Аларның уллары туа. Аңа Мифтахетдин исеме бирәләр. Әмма күп тә үтми Мөхәммәдьяр каты авырып китә һәм вафат була.

Нигъмәтулла ишан Бибигөлсемне ялгыз калдырырга теләми, аны Бәләбәй өязе Туксанбай авылыннан килгән мулла Ишмөхәммәд улы Камалетдингә (мулла Камалетдин Исхуҗа улына) кияүгә бирә. Мифтахетдинне Камалетдин мулла, метрика дәфтәренә Туксанбай авылында туды дип, үз улы итеп яздыра.

Тормыш юлы. Мифтахетдин Акмулла Елдәр волосте Мәнәвезтамак мәдрәсәсендә укый башлый, аннан Карамалы волосте Әнәс авылы мәдрәсәсенә күчә. Моннан данлыклы Эстәрлебаш мәдрәсәсенә китә һәм мәшһүр шагыйрь Шәмсетдин Зәкидә укый. Бераздан Оренбург яклары һәм Җаек буйлары авылларында йөреп, Троицкидагы Зәйнулла ишан мәдрәсәсенә килеп урнаша. Зәйнулла ишанның хөрмәтен казана, аңа үзенең нәсел-нәсәбе хакында мәгълүмат бирә. Аның киңәше белән казакъ даласына китеп, балалар укытып йөри. Балта эшләрен дә башкара.

Унөч елдан соң Акмулла авылына әйләнеп кайта. Монда аны үги әтисе Камалетдин хәзрәткә каршы куярга тырышалар. Акмулла: «Әтиемнең гыйлеме минем белемнең аяк йөзлегенә дә чыкмый ул», – дип белдерә.

Әтисе янына сыеша алмыйча, ул яңадан, Троицк якларына китеп, Карабалык казакълары арасына барып чыга. Карагыз аймагының Карасу авылындагы Батуч исемле байга ялланып, аның ярдәме белән муллалык итә башлый.

Ләкин 1867 елда шушы аймакның түрәсе Исәнгилде белән сүзгә керә. Вакыйга болай була:

Мулла буларак, Мифтахетдинне җеназага чакыралар. Мәетне җирләгәч, җеназа укыганда, кабер янындагылар арасына аймакның түрәсе Исәнгилде килеп керә һәм, шаяртыпмы, әллә Акмулланы өнәмичәме:

– Ай-бай, казакъта бер мәкаль бар: «Утлык бар җирдә үгез симерә, үләксә бар җирдә эт симерә, үлек бар җирдә мулла симерә!» Шуның сыман, бу мулла ничек симергән, карагыз! – дип, кулындагы таягы белән төртеп күрсәтә.

Акмулла да аптырап калмый:

– Агам, дөрес әйттең, утлык бар җирдә үгез симерә, үләксә бар җирдә эт симерә, үлек бар җирдә мулла симерә, далада безнең кебек мулла булмаса – сезнең кебек наданнарның башын эт кимерә! – дип әйтеп сала.

Шушы сүзләрен ишеткән халык Акмулланың тапкырлыгына сокланып көлешә башлый. Тәкәббер түрәнең күңеле кителә, сүз таба алмыйча торганнан соң:

– Башны эттән кимерткәнне күрсәтермен әле мин сиңа! – дип яный.

Чынлыкта Акмулла бу түрәгә муллаларның җәмгыятьтәге урынын, халыкка хезмәтен генә аңлаткан булса да, Исәнгилде түрә үч саклап кала. Акмулланы солдат хезмәтеннән качып йөрүче нугай (татар) дип, өстеннән донос яза. Мифтахетдинне тотып, Троицк төрмәсенә ябып куялар.

Дүрт ел буе эше судта йөреп, ахырда аны ике ел ярымга арестантлар ротасында хезмәткә җибәрергә дигән хөкем чыгаралар. Суд карарын кабат карау өчен, бер ел вакыт бирелә. Әхмәтбай Бакиров, акча җыеп, ике мең сум залог салып, аны 1871 елның язында порукага ала.

Төрмәдән чыккач, Акмулла Карагыз аймагындагы Батуч байга барып, җәй буе шунда ял итә, кымызда була. Көзгә таба Петербург шәһәренә, суд эшләре артыннан юлга чыга. Оренбург даласындагы авылларда кыш чыгып, Самарага кадәр арбалы атта килә. Аннан Казанга пароходта күтәрелә. Шиһабетдин Мәрҗани белән очрашу ниятеннән, аның янына килә. Әмма Ш. Мәрҗани өендә булмый. Алар очраша алмыйлар.

Акмулла юлын поездда дәвам итә. Петербургта татар хәрбиләренә ахун хезмәтендәге Гатаулла Баязитов һәм аксөяк Гобәйдулла Җиһангиров белән очраша, үзен Хөббехуҗа бине Нияз (мөгаен, нәсел башы исеме беләндер) дип атый, алар аша, суд эшен хәл итүне сорап, шикаять язып бирә. Патша Александр II исеменә гариза күндерелеп, Мифтахетдин хөкемнән котылып кала.

М. Акмулла, кабат казакъ даласына әйләнеп кайтып, Кустанай, Акмулла, Петропавловск якларында була, Себер татарлары арасында тора. 1881 елда Троицкига килә, Тау Каратайдагы Моктаган исемле казакъ кешесендә яши.

1892 елда Казанда аның «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» исемле китабы университет типолитографиясендә басылып чыга, һәм Акмулла шагыйрь буларак дан казана.

Мифтахетдин Акмулла әүвәл башкорт кызына өйләнә, әмма яшәп китә алмыйлар. Икенче тапкырында Миасс шәһәре тирәсендәге бер авыл кызын хатынлыкка ала, ләкин бу хатыны да аннан аерылып китә. Моңа ачуы чыккан Акмулла Уфага юл ала һәм, талак хөкеменең дөрес булмавын дәлилләү өчен, мөфтигә шикаять яза. Бу вакыйга 1894 елда була. Мөфти, аның ничә яшендә булуын искә алып, талак хөкеменең дөреслеген раслап фәтва бирсә дә, Акмулланың шагыйрь булуына хушланып, аның күңелен күтәрү өчен, Р.Фәхретдиновның киңәше белән, аңа атап хөрмәт мәҗлесе уздыра. Анда башкорт шагыйре М. Өметбаев та чакырулы була.

Мәҗлес барышында ике шагыйрь кара-каршы шигырь әйтешә башлый, үзенә күрә шигъри бәйрәм-ярыш килеп чыга. Мәҗлестәгеләрнең күңелендә бу тамаша гүзәл бер вакыйга булып уелып кала.

Р. Фәхретдинов Акмулладан, китап итеп бастыру өчен, шигырьләрен калдыруны үтенә. Әмма Акмулла, бу җыентыгын яңабаштан төзеп бирергә вәгъдә итеп, юлга чыга.

1895 елның 15 (27) октябрендә (кайбер чыганакларда – 8 (20) нче октябрендә) Акмулла Миасс шәһәре белән Сарыслан авылы арасындагы бер тегермән янына килеп туктый, атын тугарып, учак ягып, төнне шунда уздырырга җыена. Исәнгилде старшинаның дусты, башкорт старшинасы Бурнагуловка ялланган Гафиятулла (Гафият) Байморат улы белән Дәүләтшаһ (Дәүли) Нәдершаһ улы, Акмулланың артыннан килеп, аны пычак белән кадап үтерәләр һәм гәүдәсен суга ташлыйлар.

Бу фаҗига халыкны тетрәндерә, аңа карата бәет тә чыгарыла.

Мифтахетдин Акмулланың җәсәден укытучысы Зәйнулла ишан Рәсүли Миасс зиратына китертеп дәфен итәләр. Баш очына кабер ташын да Зәйнулла ишан куйдырта.

Кызганыч, үтерүчеләр хөкемсез кала.

1904 елда Казанда И. Н. Харитоновның лито-типографиясендә «Хезмәт ширкәте» тарафыннан Габделбарый ибне Габдулла әс-Сәиди (Баттал) наширлегендә Мифтахетдин Акмулланың «Акменла әфәнденең иншад итдеке мәнзумәтилә башка беркач мөншәдатыны вә кәндесенең тәрҗемәи хәлене мөштәмил мәҗмугадыр» («Акменла әфәнденең иҗат иткән шигырьләре белән берникадәр әсәрләре һәм тормыш хәлен үз эченә алган җыентыгы») дигән шигъри мәҗмугасы басылып чыга.

1907 елда Казанда «Шәрәф» электро-типографиясендә Троицк «Хезмәт» китапханәсе наширлегендә, Ш. Мәрҗанинең рәсеме һәм тормыш юлына тасвир урнаштырылып, «Мәшһүр шагыйрь Акменла. Шиһабетдин әл-Мәрҗани мәрсиясе вә башка шигырьләре» дигән китабы дөнья күрә.

Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе

Казанда бер фазыйл² чыкты алмас булып,
Хасидләре³ күбәйде гамь-хас булып⁴,
Мәгани җәваһирен⁵ кулга элгән –
Хакаикъ⁶ диңгезендә гаувас булып⁷.

Мәйданда ул чыкарды артык гайрәт,
Мөзмәрда⁸ сабикълардан⁹ чыкты гасрәт¹⁰;
Хәмдулиллаһ¹¹, бу диярда¹² бездән чыкты
Мәржани Шиһабетдин¹³ ахунд хәзрәт!

Караңгыда фанусны¹⁴ кабызган ул,
Кайнар сөткә сары майны тамызган ул;
Йәнбугус-сәламәттән¹⁵ юллар ачып,
Әнһарул-хакаикъны¹⁶ агызган ул.

Сүз кузгар¹⁷ ул ир асыл кирәк йирдән,
Ходаем фирасәтле¹⁸ йөрәк биргән;
Мөһәндисләр¹⁹ сизмәгән йирдән казып
Чыкарды татлы суны тирән йирдән.

Болагы²⁰ – саф, чәйгә һәркем су алгандай,
Хаклыкка чуллаганнар²¹ куангандай;
Дөррәсеннән²² канча²³ бала сөткә туеп²⁴,
Башкалар була калды су алгандай.

Тәхкыйкларын²⁵ күргән адәм куангандай,
Голямага²⁶ сәрдар²⁷ булып ту²⁸ алгандай;
Мөбариз²⁹ майданына бу чыккан соң,
Батырлар була калды җугалгандай.

Аңынаусыз³⁰ һичкем аңа тотынмасын,
Анау-монау³¹ кеше имәс чубалгандай³²,
Палваннардан³³ йыйгылып³⁴ бу күргән юк,
Бәйгене берәү алса – бу алгандай!

Мөселманга карышуга лаек имәс,
Инсафлы урыс күрсә – инангандай,
Ул бер фазыйл галләмә³⁵ – узган таптан³⁶,
Хаззы³⁷ бар дәрәҗәи иҗтиһаддан³⁸.

Әгъдасенә³⁹ җан аямай каршы торып,
Аның өчен мөҗәһидмез⁴⁰ алгы сафтан!

Дәкаикъта⁴¹ мөшкел чишеп калдырган ул,
Биш йөз елгы батырларны талдырган ул;
Мисалына әһле гасыр⁴² гадил⁴³ тапмай,
Йөрәген мөганиднең⁴⁴ яндырган ул.

Һәр йирдә сәнәд илә⁴⁵ сүзе баһир⁴⁶,
Хәленә кале⁴⁷ шаһид көндәй заһир⁴⁸;
Бу заманда туган юк аңа нәзыйр⁴⁹,
Мәгърифәтүр-риҗалидә⁵⁰ мондай маһир.

Үтәлмайлар эзеннән басып аның,
Китәлмайлар юлыннан ашып аның;
Хак нурын сүндерә алмай мөганидләр,
Күрә алмайлар галәмгә фашын⁵¹ аның!

Ah, дәрига⁵²! Баралмадым кашына⁵³ аның,
Сүзенә артыкча мин гашыйк аның;
Һәр тарафка сөйүлүде-дәкаикътан⁵⁴
Агызган йиме гыйрфан⁵⁵ ташып аның.

*

Мин үзем бер дәрдемәнд диванамын⁵⁶,
Каеда⁵⁷ бер тәхкыйк⁵⁸ күрсәм куанамын;
Бу затта гаҗәп тәхкыйк күргәннән соң,
Би зарур⁵⁹ шул сәбәптән хубаламын⁶⁰.

Мин бер арык бүредәй җилеп йөргән,
Куян, карсак, төлке исен сизеп йөргән;
Берәве кулга төшсә, бере төшмәй,
Арык, аксак, кәиз⁶¹ килсә, элеп йөргән.

Мәҗлесенә карай гына гаугамыз бар,
Кодыгына⁶² карай гына каугамыз⁶³ бар,
Эрбет менән⁶⁴ Мәкәрҗәгә⁶⁵ чама кайда –
Базарына карай гына сәүдәмез бар.

Бәхтемез ачылмаган без бер фәкыйрь,
Абыруем артыгы юк, эшем такыр;
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым⁶⁶ бар⁶⁷,
Аның һәм бәгъзе йире какыр-макыр –

Ул заман китап кайда бу замандай,
Йөримен тирән йирдән су алалмай;
Бер шәрик⁶⁸ калын китап остап торса⁶⁹,
Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе алаңдай⁷⁰.

Үгәй ана кулында ятим калдым⁷¹,
Аннан да бик рәтем китеп калдым:
Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал⁷²,
Кайда мулла бар дисә, йитеп бардым.

Фәкыйрьлектән артык фән күралмадык,
Шәһәр чыгып, алыс⁷³ юлга йөралмадык;
Мәргәннәрне⁷⁴ танырлык хәлемез бар,
Шул сәбәптән сабыр кылып торалмадык.

Аз гына дәресем бар кыш вакытта,
Китап карау – гадәтемез буш вакытта;
Бездән дә фәез бабы бикләгән⁷⁵ юк –
Аңлаемыз кәеф килгән хуш вакытта.

*

Уйламаңыз «Җарудә»не⁷⁶ күргән юк дип,
Әгәр күрсә, гыйбарәтен белгән юк дип;
Кадәри хәл садак тарткан⁷⁷ егетләр бар –
Уйламаңыз дөньяда мәргән җук дип.

Мәргәнгә Ходай бирсә туры сәһем⁷⁸,
Аңа булса мөкарин⁷⁹ туры фәһем⁸⁰,
Гатасына манигъ⁸¹ юк, беләсезме –
«Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим»⁸².

Тәгаррузга ⁸³минем нә микъдарым⁸⁴ бар?
Үземнең ноксаныма икърарым⁸⁵ бар;
Без – кырмыска, сез Сөләйман булганда да,
«Фә-әйнә тәзһәбунә?»дән әхбарым⁸⁶ бар!

Дамелла икәнеңез исемездә,
Фәкыйрьне дә алыңыз исеңезгә;
Акырын җәяүләтеп артка төштек⁸⁷,
Акмулланы фәлән-төгән дисәңез дә.

Ирнең хәле беленер ләфыз атса⁸⁸,
Кемнең хәле беленер мөбһәм ятса⁸⁹?
Мәгърифәгә, сыйфатка ярап китә –
Нөкирә бер вәҗһедән⁹⁰ тәхсыйс⁹¹ тапса.

Берәүгә морад булса Хакның яды,
Мәгърифәт микъдарынча аңа бади⁹²,
Әл-һади әсмасына мозһир⁹³ булыр:
Истигъдад⁹⁴, кабилият⁹⁵ шарты – гади.

Һәркемгә хазз⁹⁶ бирелгән кыйсмәт⁹⁷ берлән,
Ирләргә нисбәт бирмә хиссәт⁹⁸ берлән;
Тәхкыйрьгә⁹⁹ муллалыкның хаҗәте юк,
Галим булса, лаф орсын хикмәт берлән!

Дәртсезләрнең эше юк һиммәт¹⁰⁰ берлән,
Һиммәтленең кулы кыска кыйльләт¹⁰¹ берлән;
Халыкның нәзарында¹⁰² хур¹⁰³ күренеп,
Гомре үтәр бичараның зилләт¹⁰⁴ берлән!

*

Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән,
Анчә¹⁰⁵ күз алартмаңыз хиддәт¹⁰⁶ берлән;
Ниһайә¹⁰⁷ булса мөкайяд йә мөнәүвәл¹⁰⁸:
Харам-хәлал шәхсенә нисбәт берлән.

Һәр фәндә шигырь менән китап тулы,
Карасак, ияләре кандай олы!
Газалидәй риҗальгә¹⁰⁹ кем туктамай,
Үзеңез дә беләсез – Аллаһ колы!

Әһле дәрт¹¹⁰ шагыйрь булса, үзен – малик¹¹¹,
Булмаса – шигырь менән вирдтән тарик¹¹²,
Мотлака мәнгы кылмак¹¹³ уңай булмас
Һәм янә ләһү¹¹⁴ булса ләм йөбарик¹¹⁵.

Шагыйрьләрнең әксәре әһле саликъ¹¹⁶,
Әйткәннәр ничә төрле көйгә салып;
Вәхшәттә шигырь түгел – җыр җырлаган
Әзһәде¹¹⁷ сәхабәдән Ибне Малик¹¹⁸.

Шигырь дөрес – нәсыйхәтне хамил булса¹¹⁹,
Иясе кадәри хәл гамил¹²⁰ булса;
Ишеткән адәмнәрне елаткандай,
Вәгазь менән гыйбрәтне шамил булса¹²¹.

Киткәннәр кандай ирләр гәүһәр сачып,
Аларның эшләренең юлы ачык –
Гаҗәеп кыйммәт әсәр калдырганнар,
Хикмәтнең мәхзәненнән¹²² мисрагъ ачып¹²³.

Һәр җандар¹²⁴ сәйран кылыр сәбилендә¹²⁵,
Былбыллар җәүлан кылыр сәрирендә¹²⁶,
Әс-сәмигул-каләмне¹²⁷ тәхмир кылды¹²⁸
Ходаем фөсәханең замирендә¹²⁹.

Кандай риҗәл¹³⁰ туган юк йир йөзендә,
Остазының нәтиҗәсе – тәлмизендә¹³¹,
Җариядән тәганни¹³² вакыйг¹³³ булган
Гаед көн Рәсүлуллаһ диһлизендә¹³⁴.

Максудны бу урында кылдык нәфад¹³⁵,
Инша Аллаһ, карышмас әһлен-нәкъкад¹³⁶,
Җариянең тәмкинедән¹³⁷ заһир дәлил –
Шәригънең сөкүтеннән¹³⁸ җәваз мөфад¹³⁹ ¹⁴⁰.

*

Бер китап бар, иясе кайсыңыз ул?
Китабында исеме юк, шәхсе мәҗһүл¹⁴¹,
«Тәварихыл-Болгар» диеп исем биргән¹⁴²,
Эчендә савабыннан хатасы мул.

«Назурә»гә бер мөганид¹⁴³ батыр икән,
Тиз керсә ярар иде оҗмахка шул!
Үз тарафын күтәргән күккә чаклы,
Муллалары булган соңы үзенә кол.

Борадәр¹⁴⁴, сезгә үтенәм, сәлам язып,
Күзең сал: Мәрҗани ул – Тимерказык!
Булмаса – кыйбла тапмай адашырсың,
Караңгыда җүн белемәй юлдан язып!

Имгәнеп, коры, бикяр¹⁴⁵ азапланма,
Бакыр чыкмас урыннан алтын казып!
Төлкедәй йөгрекмен дип ашсаңыз да,
Сыйракдан ала торгам мин бер таз эт¹⁴⁶.

Бу сәбәпдин сезләргә сәлам язам,
Бу якка килеп ятыр сезнең азан¹⁴⁷;
Ир булган ирәннәрне¹⁴⁸ хур тотмаңыз –
Гатасына¹⁴⁹ шарт имәс Кышкар-Казан.

Әдәпсезлек имәсме бу кылганың:
Ишәккә тиңәрәсез¹⁵⁰ ир тулпарын!
Мөхакәмә кылмас¹⁵¹ дип уйладыңмы,
Сукыр дип белепмидең йортның барын?!

Сезләргә таң каламын уйлай-уйлай, –
Калаенча сезнең як зиһен куймай?
Болыттай көннең нурын пәрдәләгән –
Сезләргә шул сәбәпдин күңел тулмай!

Хәленчә голямага мәдех¹⁵² лаек,
Вәләкин һәр кош очып лачын булмай;
Моннан башка әйтер сүзем тулып ятыр,
Тәгаенләп һәрбер сүзне әйтеп булмай.

Эшеңез мөзәйяндер вәһмеңездә¹⁵³,
Сүзеңез мөбәйяндер зәгъмеңездә¹⁵⁴;
Меңе мулла рәдд кылсаңыз¹⁵⁵ – ни кайгы бар?–
Дустлар да бар кагарлык рәгъмеңезгә¹⁵⁶!

Җик¹⁵⁷ күргәч, бер яланы¹⁵⁸ ябарсыз сез,
Кәик кылгач¹⁵⁹, бер караны ягарсыз сез;
Арткы як ачылганның ачуыннан,
Әлбәттә, бер яман ат тагарсыз сез.

«Бәркул-вәмиз»¹⁶⁰ чигәңезгә чирткәннән соң,
Чаяндай чыдай алмай чагарсыз сез,
Ул фазыйл Газалидәй¹⁶¹ булсадагы,
Рәдденә тәһафетләр¹⁶² язарсыз сез.

Хакаикул-голумнән¹⁶³ әгъраз кылып¹⁶⁴,
Киберсеп¹⁶⁵, ул ягына нәзарсыз¹⁶⁶ сез.
Үзеңездән бер фазыйл була калса,
Иттифакы җөмләгә¹⁶⁷ – начарсыз сез.

Хәсәд бәгъзе гадавәткә мөбдаэ булып¹⁶⁸,
«Фә-исләху!» әмереннән¹⁶⁹ качарсыз сез;
Арыслан берлә алышып арыклаган,
Хәсәд берлә саргайган ажарсыз сез¹⁷⁰.

Әлбәттә инде, мине сөймәссез сез,
Бер бичара хакгүй¹⁷¹ икән димәссез сез;

Карендәш, бер инсафка килсәңез ни?
Фиргавеннең варисы имәссез сез!

Борадәр, минлекне куй галәл-хосус¹⁷²,
Мин-минлек иясенә китерер нус¹⁷³;
Мәрҗанигә алышырга кем чыдасын –
Куәсенә¹⁷⁴ дәлаләт кылса носус¹⁷⁵!

Фазыйлны фазыйл белсәк, эчең көймәс,
Һәркачан тәвазыйгда¹⁷⁶ бармы нәкыс¹⁷⁷?
Батыр менән көрәшсәң, сау калмассың,
Ай-аймын, бил-умыркаң¹⁷⁸ өзелсә, дус.

Ул сезгә җәүһәр җыеп нисар кылды¹⁷⁹,
Инде син, кадерен белеп, итәгең тус¹⁸⁰;
Ала алмай ул җәүһәрдән коры калсаң,
Бәхетеңнең шомыннан, бел, артыңны кыс!

Кил, зиныһар, борадәрем, инсафка кил,
Куәтең канча икән – чамаңны бел!
Хәл килсә, аның эшен сез дәшләңез¹⁸¹,
Булмаса – файда бирмәс такылтак тел.

Белгәнгә нигә эчең көя синең –
Эшен күр моталәга иясенең¹⁸²!
Һәр фәннең бер сайлаган риҗале¹⁸³ бар –
«Иясе серен белер биясенең».

Керләсәң һәрнәрсәне – карайтырсың,
Хасидсез андай фазыйл калай торсын?
Исламбул, Мисыр, Шамда назыйре¹⁸⁴ юк,
Кышкар, Казан, Дагыстан болай торсын!

Бу чакда һичкем аңа тиң килмәйде,
Бу яклар һичкемне аңа тиңәрмәйде.
Батырлары мәйданга чыгып күрсен,
Булмаса – «ул белмәй»не кем белмәйде?!

Үлчәде истирлябин мөһәндисләр¹⁸⁵,
Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр¹⁸⁶,
Һәр йирдә табгы сәлим әфазыйлдән¹⁸⁷:
Хосусән – Труйски мөдәррисләр.

Хосусән хаҗи хәзрәт кылды тасдыйк¹⁸⁸,
Ушандак ишан хәзрәт галәт-тәхкыйк¹⁸⁹,
Фокарага¹⁹⁰ кыйбла-и хаҗәт булган,
«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гамикъ».¹⁹¹

Болар да сез белгәнне белгәндәйләр,
Китапны сез чамалы күргәндәйләр;
Шаһбаздай¹⁹² ялтыраган бер шоңкарлар,
Тойгынның¹⁹³ аягыннан әлгәндәйләр.

Моталибе галиядә хаккан мәркат¹⁹⁴,
Мөкасыйде талиядә хакка миръат¹⁹⁵;
«Игътибар»да игътибарга алган икән
Хөрмәтле Ризаэтдин¹⁹⁶ – бер камил зат.

Җөмлә дилсаф әһле инсаф¹⁹⁷ алды гыйбрәт,
Казанга бу сәбәпдин килде фәхрәт¹⁹⁸,
Рөтбәсенә мөтталигы мөхлис икән¹⁹⁹
Дамелла Борһанетдин²⁰⁰ казый хәзрәт.

Әл-хасыйль²⁰¹, күп әфазыйл салды колак,
Барып табып әйтүгә телем чулак,
Мәмсәви²⁰² дамелланың мәдхе калай²⁰³?
Ләззәтле гыйбарәте – егет сымак.

Гайре чит вилаятьтән ничә ирләр,
Исламбул, Һиндстаннан мөшаһирләр²⁰⁴
Китапларын кабул кылып бастыртканнар,
Чалкаеп²⁰⁵ йөри бирсен мөкәбирләр²⁰⁶!

Тәгассыбын²⁰⁷ калдырмас бозык замир²⁰⁸,
Сусыныңны кандырмас корык гадир²⁰⁹;
Ай торганда Чулпанга гашыйк булган –
Ни кылсын Көннең²¹⁰ нурын ул бер зарир²¹¹!

Ай булмаса, йолдыз берлә төн яктырмай,
Фәркадандан мөстәгъни бәдре мөнир²¹²;
Замирем мөзәккәр²¹³ дип мактанмасын –
Кояшка хурлык бирмәс тәэнис замир²¹⁴.

Ничә минмен дигәннәр йокысын ачкан,
Гафләттән тәнбиһ кылган²¹⁵ бу бер назир²¹⁶;
Җиһанда хәле гаян, кале бәян²¹⁷,
Әфазыйлдан мөсәлләм җами гафир²¹⁸.

«Җәлал»га хашиясе аңа шаһид²¹⁹,
Нә кадәр мәдех кылсак, шунчә җәдир²²⁰;
Лива-и тәхкыйкатьне хамил булган²²¹
Мөбариз²²² арасында бу – бер әмир!

Җәдидәи заманнан²²³ җәмал²²⁴ ачып
Күргәзде йәде бәйза²²⁵ ялгыз бу ир;
Кайсысыннан күренде мондый бәян –
«Өййәһүмә йә-нәббиүкә мисле хәбир»²²⁶.

«Хикмәте балигасе»²²⁷ кандай²²⁸ икән?
Зәүкы сәлим иясенә²²⁹ балдай икән;
Ысулы хакаикъны хамил булган²³⁰
Адәмнең тәнендәге җандай икән.

Хәдистә мәһарәтен нәзар кылсаң²³¹ –
Әсхабдән²³² ишеткәндәй аңлай икән;
Мондай гали галимгә тел озаткан –
Ул үзе дүрт аяклы малдай икән!

*

Казакъча шигырь яздым, ачык кылып,
Хасидләрнең йөрәген ачындырып;
Тәхкыйкләрен²³³ күргән соң куанганнан,
Китапларын карыймын гашыйк булып.

Таснифлары басыйрәтне ярук кылган²³⁴,
Нәфис-хәсис арасыны фәрикъ кылган²³⁵;
Адашканда кәиз²³⁶ килеп балга төшкәй –
Мин байгыш²³⁷ бер кырмыска гарык булган.

Унбиш ел «Назурә»сен²³⁸ алганыма,
Карай-карай баш очыма салганыма;
Шифаи садр²³⁹ аннан хасил итдек,
Эленмәй хасидләрнең кармагына.

Морадлары мөкәбәрә²⁴⁰ булганнан соң,
Хасидләр күз салмайлар аръягына;
Гавамнары²⁴¹ – мулласына табигъ булып²⁴²,
Дерләтеп²⁴³ ярып йөри ярма гына.

Нигә мончә²⁴⁴ безләрдә әдәп кыска?
Кәмаләт²⁴⁵ болай торсын, гакыл – вуста²⁴⁶.
Бер йиргә килештереп хат язалмай –
Берәүне яманнарга кандай оста!

Бәгъзесе укый да алмай гыйбарәтен,
Камилгә кандай кыла хәкарәтен?
Дамеллалар бәгъзесе, белә торып,
Хасмының²⁴⁷ морад кыла хәсарәтен²⁴⁸.

Әдвия хамил булмас²⁴⁹ бәгъзе мәрыйз²⁵⁰,
Нәсыйхәт кабул булмас фәззе, гализ²⁵¹;
Шәятыйнның әбһәрен²⁵² өзеп киткән –
Атылып түбәсеннән бәркул-вәмиз²⁵³ ²⁵⁴.

«Җарудә» иясенә²⁵⁵ сүземез юк,
Аларга каршы килер йөземез юк;
Рахимуллаһи рахмәтән васигатән²⁵⁶,
Дөньяда сүземез бар, үземез – юк!

Ул да бер галим икән сөйләй торган,
Голяма мәҗлесендә мәйдан алган,
Морадына мөнафины²⁵⁷ сөймәй торган,
Курае килешкәндә көйләй торган.

Без дә күрдек угының аткан йирен,
Кай йиргә угы төшеп яткан йирен;
«Фәли көлли вәҗһәтин мүәҗ-җиһәтин»²⁵⁸,
Бәрәкәллаһ, килештереп тапкан йирен.

Аңа шәрик²⁵⁹ дамелла Мөхибулла,
Рәббани голяманы мөхиб²⁶⁰ мулла!
Әүвәлдә кырын-ярын йөреп иде,
Ахырында кайтып булды мөхикъ²⁶¹ мулла.

Дамелла Рәхмәтуллаһ аңа нәзыйр²⁶²,
Тәхрират, иттиләгъда раушан замир²⁶³,
Мәрхүмнәр Мәрҗанигә гакс төшкән²⁶⁴,
Аларга һәм мөтабигъ җәме гафир²⁶⁵ ²⁶⁶.

Остазлары Кышкар хәзрәт алга чыккан²⁶⁷,
Галәл-хосус Кәламдә²⁶⁸ данга чыккан,
Бәрагатьтә²⁶⁹ дамелла Мәчкәрәдәй,
Күп галимнәр, мөдәррисләр аннан чыккан.

*

Курса хәзрәт алардан борын булган²⁷⁰,
Мәдехкә²⁷¹ ул бер лаек урын булган;
Ул мәрхүм – Мәрҗанидәй мәфтүн булып²⁷²,
Күп галим ул газизгә кырын булган.

Бу зат һәм үз гасрында әгъла²⁷³ галим.
Хасидләрен мөбтәла табгы сәлим²⁷⁴,
Артына бераз әсәр ташлап киткән,
«Камигул-бидәга»²⁷⁵ гүя сәйфе сарим²⁷⁶.

Һәр бәндә хәзинәсен идәр изһар²⁷⁷,
Вәләкин хәзинәдә тәфавет²⁷⁸ бар;
Ни бар-югын белерсез – дөкән²⁷⁹ ачса,
Һәркемдә бер сәүдә бар хәле микъдар.

Вәләкин Мәрҗанинең эше башка –
Йылкының толпарындай йолдыз-кашка;
Алыстан шәгъшәгасе²⁸⁰ балкып торган –
Җәүһәрдәй кундырылган алтын ташка.

Кай эше ул фазыйлның таң калмастай,
Кай сүзе ул камилнең күз салмастай? –
Дәртенә дәрдемәндләр шифа тапды,
Сукырлар күзен ачды карманмастай!

Сәрхәбадлы²⁸¹ кешеләргә бик килеште,
Булдылар аяк-кулы сызланмастай,
Кәмале²⁸² йир йөзенә мәшһүр булды,
Булдылар яманлауга алданмастай.

Әсма-и мөстәүрәдән җәмал ачып²⁸³,
Әхбабын²⁸⁴ гашыйк кылды җан калмастай;
Шәҗәрәи дәлилнең²⁸⁵ тамыры тирән –
Алай-болай койынга²⁸⁶ кузгалмастай.

Беркеткән хөҗҗәт берлән мөддәгасен²⁸⁷ –
Остаи сылу җунып салган таштай;
Эше пөхтә машинаның ширазындай²⁸⁸ –
Җебенең төйгән йире²⁸⁹ таркалмастай.

Хасидләрнең йөрәкләре салмакланды,
Кирәсе²⁹⁰ авыр булды тарталмастай;
Батырларның кылычыннан каяу²⁹¹ чыкды,
Кайтадан эшкә кереп ялганмастай.

Айрылдылар күп хасидләр әдәбеннән –
Хасыйле тәкәбберлек²⁹² сәбәбеннән;
Мөганид²⁹³ күркәм йиргә күзен салмай –
Мәкъбулатка тәмәррен гадәменнән²⁹⁴.

*

Адәм камил булмады кайнап пешмәй,
Мәхәббәт фәнҗаненнән²⁹⁵ шәраб эчмәй.
Дошманнар хәбаләне²⁹⁶ салып карай –
Тургайның тозагына лачын төшмәй.

Һавада ул бер шоңкар – әйләнә очкан,
Без йөрәмез кара коштай эзләп тычкан;
Төлкеләр анда чыдап торалмайлар,
Гүя бер киң апаннан²⁹⁷ йөрәге очкан.

Без сатдык муллалыкның коры атын,
Бездән артык яулыклы дөрес хатын;
Күңлемезне бер сындырып еламаймыз,
Уйланып гарасатның вәкафәтен²⁹⁸.

Ашкан бер галим чыкса – яманлаймыз,
Мәҗлесне гайбәт илән тәмамлаймыз;
Эшемез йә истиһза²⁹⁹, йә хәкарәт,
Үземезне һәр гаептән амандаймыз³⁰⁰.

Яхшыны сүккән илән аты китмәс,
Яман сүзнең күңелдән даты³⁰¹ китмәс;
Саф алтынны нәҗескә буяу илән –
Нәҗес китәр, алтынның заты китмәс!

Кыйсык³⁰² ук аткан менән туры китмәс,
Күңелдән яман сүзнең коры³⁰³ китмәс,
Котырган эт һава карап өргән менән
Асманда³⁰⁴ торган айның нуры китмәс!

*

Ул ирде шәмсе базигътан³⁰⁵,
Мөнәүвәр бәркы ләмигътан³⁰⁶,
Галиш-шаин мөназигътан³⁰⁷ –
Җөда булдык, дәрига, ah³⁰⁸!

Аның шөһрәттә гонваны³⁰⁹ –
Мөхаккак, дөрре-мәрҗани³¹⁰ ³¹¹,
Хакаикъ гыйльменең кәне³¹², –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Ки яздым мәрсия бән хар³¹³,
Хасаисын³¹⁴ кылып изһар,
Бу хиндә³¹⁵ юк аңа мигъяр³¹⁶ –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Аның фәкъденә³¹⁷ күп пишләр³¹⁸,
Көенде барча дуст-ишләр –
Труйски мөдәррисләр, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Аның фазлына һиб гонван³¹⁹ –
Тәсанифы ачык борһан³²⁰,
Басыйрәтне³²¹ ачык кылган, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Качан ул зат китеп барды,
Казан күрке китеп калды,
Һәммә әхбаб³²² ятим калды, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Аның мәддахы бихәддер³²³,
Дагыстан, Һиндтә бигадәттер³²⁴,
Бәнем мәдхем викахәттер³²⁵, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Бәрагатьле шәһамәттә³²⁶,
Бәлигышшә-и нәҗабәттә³²⁷,
Бәдигыл-каль ләтафәттә³²⁸, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Мөхәддис җамигыл-әхбар³²⁹,
Мөхаккыйк хавиел әсрар³³⁰,
Мөдәкъкыйк кәшифел-әстар³³¹, –
Жөда булдык, дәрига, ah!

Сәкыйуллаһ рухә һәр ан³³²,
Зөлал гафвилә гофран³³³,
Фиракына йөрәк голян³³⁴, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

Гыйнаять³³⁵ кылсаңый, йа Рабб,
Үзем – байгыш³³⁶, атым – арык,
Казан шәһренә бер барып –
Күралмадым, дәрига³³⁷, ah!

Илаһи, җөмлә³³⁸ хаҗәтем,
Кабул әйлә мөнәҗәтем,
Кабахәт җөмлә халәтем, –
Түзалмадым, дәрига, ah!

Аның мәдхендә бән газиб³³⁹
Казакъча бер бәет язып,
Тараттым йортка бән таз эт³⁴⁰, –
Җөда булдык, дәрига, ah!

*

Акмулла, күп сөйләнмә, инде җитәр!
Үзеңнең кайгыңны күр, гомер үтәр,
Яхшының алдын бераз күреп идең –
Имәс идең юл күргәнсез мужик-мишәр.

Иң әүвәл тулып ятыр синең менең³⁴¹,
Ник кирәк сәмәрәсез³⁴² коры белем?
Сәфәр – алыс³⁴³, инсаф кыл, Хакдан оял,
Борынгы кабахәтлек йитәр, энем!

Хур кылган үз-үзеңне син бер кисер³⁴⁴,
Әфлисүн арасында син бер кишер;
Намазда лөббе мәгънә³⁴⁵ – бернәрсә юк,
Заһирга³⁴⁶ горурланган син бер кыйшер³⁴⁷!

Миңа мәгълүм – син үзең күптән яман,
Нәфсең сине өйрәтеп бөккән яман;
Бәлки, бераз яхшырак булыр идең,
Син күрсәң үз-үзеңне эттән яман?

Котырып, нәфсең буйлап киткән яман,
Җуан муен үгездәй җиккән яман;
Морадынча йитәкләп алып йөреп,
Ничә урында абруеңны түккән яман.

Күкрәгең катып калган таштай яман…
Эшең күп килешмәгән аннан башкай;
Гыйбадәт дип азапланган коры гадәт –
Ахирәт файдасына ярамастай.

Аннан башка бик күп синең начар йирең,
Каберчыгар³⁴⁸ йокыңны ачар йирең,
«Вә-әмтаз вәл-йәүм»³⁴⁹ дигәндә кәндә³⁵⁰,
Бәдбәхет, бармы шунда качар йирең?

Борадәр³⁵¹, баштан бәла без кичергән,
Күп кайгы тарта-тарта, без исергән;
Башым хәйран, эчем вәйран³⁵² – диванамын,
Ни мәгънә чыгар дисез бер исәрдән?

Кимчелегем билгеле каләмемдән³⁵³,
Җүнсезлегем билгеле кәлямемдән³⁵⁴;
Саде-һәзар гаибанә догаңыздан³⁵⁵,
Өмидвармыз олугъларның җәнабендән³⁵⁶.

Бар микән бу дөньяда миндәй яман?
Һичбер эшем бармады алга табан;
Моң булып кырык биштән яшем үтте,
Бер эшем төзелгән юк әле һаман.

Эчемдә юк яшереп саклаганым,
Яманлыкта үземә тиң тапмаганым,
Үземне эт, дуңгызга хисаб итсәм –
Үземне ул вакытта мактаганым.

Мәгъзурмен³⁵⁷ – инсаф кылып карасаңыз,
Без байгыш – биекләрдән аласамыз³⁵⁸;
Кечрәйтсәңез, кечрәергә мин яраймын –
Үзеңез зураерга ярасаңыз!

1.Китап шагыйрьнең академик Миркасыйм Госманов төзегән җыентыгы (Акмулла. Шигырьләр / төз. М. Госманов. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1981. – 271 б.) һәм М. Акмулла әсәрләренең башка төр басмалары нигезендә төзелде.

2.Фазыйл – галим.

3.Хасидләре – көнчеләре, көнләшүчеләре.

4.Гамь-хас булып – югары һәм түбән катлаудан кат-кат булып.

5.Мәгани җәваһирен – мәгънә гыйлеме җәүһәрләрен.

6.Хакаикъ – хакыйкать гыйлеме.

7.Гаувас булып – чумып йөзүче.

8.Мөзмәрда – илаһият гыйлеме, изге гыйлемнәрдә.

9.Сабикълардан – элгәреләрдән, элеккеге галимнәрдән.

10.Гасрәт – хата.

11.Хәмдулиллаһ – Аллага шөкер.

12.Диярда – өлкәдә.

13.Мәрҗани Шиһабетдин – Шиһабетдин Мәрҗани (1818–1889), илаһият галиме, тарихчы, мәгърифәтче.

14.Фанусны – утны, маякны.

15.Йәнбугус-сәламәттән – сәламәтлек чыганагыннан.

16.Әнһарул-хакаикъны – хакыйкать елгаларын.

17.Кузгар – кузгатыр.

18.Фирасәтле – курку белмәс, батыр-кыю.

19.Мөһәндисләр – инженерлар, һөнәр осталары.

20.Болагы – кайнап чыккан чишмәсе.

21.Чуллаганнар – иелгәннәр (су эчәргә).

22.Дөррәсеннән – энҗеләреннән, энҗедәй саф тамчыларыннан.

23.Канча – никадәр.

24.Дөррәсеннән канча бала сөткә туеп… – Мөхәммәд пәйгамбәргә Мигъраҗда энҗе кадәр тамчы сөт каптыралар. Бу тамчы гыйлем булып чыга. Шагыйрь әлеге шигъри юлларда менә шуңа ишарә ясый һәм сөт дигәнендә гыйлемгә киная итә.

25.Тәхкыйкларын – хакыйкатьне ачыклап бирүләрен.

26.Голямага – галимнәргә.

27.Сәрдар – юлбашчы, юл күрсәтүче.

28.Ту – байрак.

29.Мөбариз – көрәш, бәхәс.

30.Аңынаусыз – аңламыйча, аңсыз килеш.

31.Анау-монау – аңгы-миңге.

32.Чубалгандай – чуалучы.

33.Палваннардан – пәһлеваннардан, батырлардан.

34.Йыйгылып – җыелып.

35.Фазыйл галләмә – мәртәбәле галим.

36.Узган таптан – борынгы табигыйннар (ягъни сәхабәләргә иярүчеләр) мисалыннан.

37.Хаззы – өлеше.

38.Дәрәҗәи иҗтиһаддан – дин һәм хокук фәннәре буенча катлаулы мәсьәләләрне хәл итә алу дәрәҗәсеннән; дин галиме булу мәртәбәсеннән.

39.Әгъдасена – дошманнарына.

40.Мөҗәһидмез – сугышучыбыз.

41.Дәкаикъта – фәндә нигезле тикшерүдә.

42.Әһле гасыр – тарихчылар.

43.Гадил – тиң.

44.Мөганиднең – дошманлашучының.

45.Сәнәд илә – дәлил белән.

46.Баһир – ачык, өстен.

47.Хәленә кале – гамәленә сүзе.

48.Заһир – ачык, якты.

49.Нәзыйр – охшаш, тиңдәш.

50.Мәгърифәтүр-риҗалидә – мәгърифәтле-гыйлем иясе ирләр арасында.

51.Фашын – фаш булуын, танылуын.

52.Аһ дәрига – аһ кызганыч.

53.Кашына – каршысына.

54.Сөйүлүде-дәкаикътан – нечкә фикер ташкыннарыннан.

55.Йиме гыйрфан – белем ризыгы.

56.Дәрдемәнд диванамын – сагышлы диванамын.

57.Каеда – кайсы җирдә.

58.Тәхкыйк – хакыйкать; хакыйкать иясе, хакыйкатьне яклаучы.

59.Би зарур – зарурсыз, тиешсез.

60.Хубаламын – яхшырамын.

61.Кәиз – тизәк.

62.Кодыгына – коесына.

63.Каугамыз – чиләгебез.

64.Менән – белән.

65.Эрбет менән Мәкәрҗәгә… – ХIХ йөзнең иң зур һәм данлыклы сәүдә базарлары саналган Эрбет шәһәре һәм Мәкәрҗә ярминкәләре күздә тотыла.

66.Буаз мәҗмәгым – калын шигырьләр җыентыгым.

67.Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым бар… – монда М. Акмулла үзенең яшь чагыннан туплаган шигырьләре җыентыгы барлыгын искәртә. Әлегәчә аның ул тупланмасы табылганы юк.

68.Шәрик – дус, иптәш.

69.Остап торса (эстәп торса) – тотып (туплап) торса.

70.Алаңдай – алырдай, алан-йолан.

71.Үгәй ана кулында ятим калдым… – М. Акмулланың әнисе Бибиөммегөлсем (Бибигөлсем) исемле булган. Әмма аның шагыйрьгә үги ана булуы фәндә ачык мәгълүм түгел.

72.Дамбал – чалбар.

73.Алыс – ерак.

74.Мәргәннәрне – төз атучыларны, укчыларны.

75.Фәез бабы бикләгән – белемне күңеленә җыйган.

76.«Җарудә» – Габдулла бине Мозаффар ән-Насавиның «Мөзаһарат әл-кәлимә әл-җәрудә әлләти һийә фин-Назурат» («Назурат («Яктырту») китабыннан шомлы фикерләрне ачыклау») әсәре хакында сүз бара. Ул исә Ш. Мәрҗанинең «Назурат әл-хак фи фәдийәт әл-гашаи вә ин ләм йагаб әш-шәфәкъ» («Шәфәкъ күмелгәндә кичке фарыз намазны үтәүгә бәйле хакыйкатьне яктырту») хезмәтенә тәнкыйть рәвешендә язылган (к.: Юзеев А. Н. Шихаб ад-дин Марджани: мыслитель, религиозный реформатор, просветитель (К 180-летию со дня рождения). – Казань: Иман, 1997. – 60 с.).

77.Кадәри хәл садак тарткан – көч җиткәнчә, җәя тартып, ук аткан.

78.Сәһем – ук.

79.Мөкарин – кушылган.

80.Фәһем – зиһен, зирәклек.

81.Гатасына манигъ – әҗеренә инкяр, бәхетенә тоткарлык.

82.«Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим» – «Гыйлем һәр кешегә савытына күрә».

83.Тәгаррузга – дошман арасына кереп сугыш башларга.

84.Нә микъдарым – нинди өлешем-күләмем.

85.Ноксаныма икърарым – җитешсезлегемә дәлилем.

86.«Фә-әйнә тәзһәбунә?»дән әхбарым – «Кая барасыз әле?»дән хәбәрем, ягъни башкаларга юл бирү, итагать иясе булу кирәклек күздә тотыла. (Монда сүз Сөләйман пәйгамбәрнең хәтта кырмыскаларга да, хәл белешеп, кая барасыз әле дип юл биргәнлеге хакында бара.)

87.Артка төштек – иярдек.

88.Ләфыз атса – сүз атса.

89.Мөбһәм ятса – яшерен ятса.

90.Нөкирә бер вәҗһедән – надан кеше бер сәбәп белән.

91.Тәхсыйс – эзләгәнен, билгесен.

92.Бади – ачык, күренеп торыр.

93.Әл-һади әсмасына мозһир булыр – күкләр катына юл күрсәтеп, балкып торыр.

94.Истигъдад – зирәклек, зиһенлелек.

95.Кабилият – сәләтлелек.

96.Хазз – өлеш, насыйбы.

97.Кыйсмәт – язмыш.

98.Хиссәт – түбәнлек, хәсислек.

99.Тәхкыйрьгә – хурлау-мыскыллауга.

100.Һиммәт – тырышлык, мәртәбә, олы җанлылык.

101.Кыйльләт – вакыт азлык (юклык).

102.Нәзарында – күз алдында.

103.Хур – җәннәттәге фәрештә, ягъни фәрештәдәй.

104.Зилләт – түбәнлек.

105.Анчә – аңа.

106.Хиддәт – әллә кемлек, тупаслык.

107.Ниһайә – нәтиҗәсе.

108.Мөкайяд йә мөнәүвәл – әҗер йә өмет.

109.Риҗальгә – ир кешегә, затлы иргә.

110.Әһле дәрт – дәрт иясе, диндар.

111.Үзен – малик – үз мәртәбәсен белүче, үзенә хуҗа.

112.Вирдтән тарик – намаз-догадан ваз кичүче.

113.Мотлака мәнгы кылмак – шигырьне кире кагу.

114.Ләһү – шаярту, уен-көлке.

115.Ләм йөбарик – бәрәкәте юк, файдасыз.

116.Әксәре әһле саликъ – күбесе иман юлында йөрүче, хакыйкать иясе; үз фикерле, ирекле кеше.

117.Әзһәде – тугры, тәкъва.

118.Ибне Малик – Мөхәммәд пәйгамбәр заманында яшәгән Мәккә шагыйрьләреннән берсе. Әүвәл Мөхәммәд пәйгамбәргә дошманлык күрсәтеп, аны хурлап шигырьләр язган. «Шигырь (монда сүз җыру, ягъни нәсыйхәтсез шигырь хакында бара – Ф. Я.) ул – Шайтан чыбыркысы» дигән хәдис аңа карата әйтелгән. Соңыннан Ибне Малик иман китерә. Мәккә кяферләрдән азат ителгәч, бервакыт Ибне Маликнең Кәгъбәне шигырь сөйләп тәваф кылуын күргән сәхабәләр моңа канәгатьсезлек белдерә. Шунда Мөхәммәд пәйгамбәр: «Сөйләсен, нәсыйхәтле шигырь – җыру түгел, Аллаһыны данлау», – дип җавап бирә. Акмулла монда шушы вакыйганы искәртә. Шигырьләрендә дә җыруны шигырьгә каршы куеп яза. Аның фикеренчә, шигырьнең асылы нәсыйхәткә корылырга тиеш, шулвакытта ул буш булмый, мәгънәгә ирешә, ди.

119.Нәсыйхәтне хамил булса – нәсыйхәт йөртүче булса.

120.Гамил – эш иясе; гамәл иясе; дәрәҗәле кеше.

121.Шамил булса – эченә-үзенә алса, тупласа.

122.Мәхзәненнән – хәзинәсеннән.

123.Мисрагъ – шигъри юл ачып.

124.Җандар – җан иясе.

125.Сәйран кылыр сәбилендә – юлында очып, әйләнеп йөрер.

126.Җәүлан кылыр сәрирендә – оясы тирәли очып, сайрап йөрер.

127.Әс-сәмигул-каләмне – рифмалы шигъри сүзләрне.

128.Тәхмир кылды – тәэсирле итте.

129.Фөсәханең замирендә – шагыйрьнең күңелендә.

130.Кандай риҗәл – андый ирнең.

131.Тәлмизендә – шәкертендә, укучысында.

132.Җариядән тәганни – кол хатыннан җырлату.

133.Вакыйг – гадәт, вакыйга.

134.Диһлизендә – ишегалдында, йорты янында.

135.Нәфад – тәмам.

136.Әһлен-нәкъкад – тәнкыйть иясе.

137.Җариянең тәмкинедән – кол хатынның җырлавыннан.

138.Шәригънең сөкүтеннән – пәйгамбәрнең эндәшмәвеннән.

139.Җәваз мөфад – бу гамәлнең дөреслеге раслана.

140.Шәригънең сөкүтеннән җәваз мөфад. – Гает көнендә бәйрәм итү һәркемгә тиешлек, шәригатькә таянып, бу шигъри юлларда бәян ителә.

141.Мәҗһүл – билгесез.

142.«Тәварихыл-Болгар» диеп исем биргән… – сүз Шәрәфетдин бине Хисаметдин әл-Мөслими әл-Болгариның мистик-мифологик символикага төрелеп бирелгән 1551–1584 елларда язылган «Тәварихы Болгария» («Болгар иле тарихы») китабы хакында бара. Ш. Мәрҗани үзенең тарих буенча язылган хезмәтләрендә бу китапны кискен тәнкыйть итә. М. Акмулла монда Ш. Мәрҗанигә ияреп фикер йөртә.

143.Мөганид – дошманлык итүче.

144.Борадәр – агай-эне, кардәш.

145.Бикяр – бушка, юкка.

146.Таз эт – таза, елгыр эт.

147.Азан – тавыш.

148.Ирәннәрне – диндарларны, асыл ирләрне.

149.Гатасына – язмыш бүләгенә, бәхетенә.

150.Тиңәрәсез – тиң күрәсез.

151.Мөхакәмә кылмас – хөкем итмәс.

152.Мәдех – мактау.

153.Мөзәйяндер вәһмеңездә – уегызча матур күренәдер.

154.Мөбәйяндер зәгъмеңездә – ачык билгеледер үз фаразыгызча; ачык бәян ителгәндер уегызча.

155.Рәдд кылсаңыз – кире каксагыз.

156.Рәгъмеңезгә – нәфрәтегезгә.

157.Җик – егет.

158.Яланы – ялганны.

159.Кәик кылгач – пычраткач.

160.«Бәркул-вәмиз» – Ш. Мәрҗанинең «Әл-бәркул-вәмиз фи рәдди галәлә-бәгыйзин әл-мөсәмми бин-нәкыйз» («Нәфрәтләнерлек ялганнарны сугучы яшен уты») дигән китабына ишарә. Бәркул-вәмиз – утлы яшен, яшен уты. М. Акмулла Ш. Мәрҗанинең китап исемен шигъри киная өчен файдалана.

161.Газали – Әбү Хәмид Мөхәммәд әл-Газали (1058/1059–1111), шәригать һәм тарикать буенча бөек галим, философ.

162.Тәһафетләр – бер-берсенә ташлану, үзара ызгышулар.

163.Хакаикул-голумнән – гыйлем хакыйкатьләреннән.

164.Әгъраз кылып – бозык итеп.

165.Киберсеп – һаваланып.

166.Нәзарсыз – карамыйсыз; күз салмаучылар.

167.Иттифакы җөмләгә – һәммәгез бердәм булып.

168.Гадавәткә мөбдаэ булып – дошманлыкка чыганак булып.

169.«Фә-ислаху!» әмереннән – Аллаһының «Яңарыгыз!» дигән әмереннән.

170.Ажарсыз сез – аждаһа сез.

171.Хакгүй – хаклык иясе.

172.Галәл-хосус – бигрәк тә үзеңнән.

173.Нус – кире кагылу.

174.Куәсенә – куәтенә.

175.Дәлаләт кылса носус – язмалары дәлиллек итсә.

176.Тәвазыйгда – тыйнаклыкта.

177.Нәкыс – кимлек, кимчелек.

178.Умыркаң – умырткаң.

179.Нисар кылды – чәчте.

180.Итәгең тус – итәгеңне тот (җыеп тот).

181.Дәшләңез – дә эшләгез.

182.Моталәга иясенең – гыйлем нуры иясенең.

183.Риҗале – ир-егете.

184.Назыйре – охшаш-тиңдәше.

185.Истирлябин мөһәндисләр – инженерлар астролябиясе, ягъни үлчәү кораллары белән иңгә-буйга үлчәде.

186.Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр – дөреслеген хуп күрде баһадир көрәшчеләр.

187.Тәбгы сәлим әфазыйлдән – холкы сәламәт галимнәрдән.

188.Кылды тасдыйк – дөрескә чыгарды, раслады.

189.Галәт-тәхкыйк – хакыйкатьлегенә иреште.

190.Фокарага – гади халыкка.

191.«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гамикъ» – «Һәр тарафтан барчасы да нигезләнелгән», ягъни Мәрҗанинең барча фикерләре дә дәлилле, фәнни фикерләргә нигезләнелеп язылган.

192.Шаһбаздай – лачындай.

193.Тойгынның – «туган» дип аталган ау кошы, аны «каракош» та диләр.

194.Моталибе галиядә хаккан мәркат – олы мәсьәләләрдә хакыйкать нечкәлекләренә төшенүче.

195.Мөкасыйде талиядә хакка миръат – эзлекле аңлатып биргәнендә хакыйкатьнең көзгесе.

196.Ризаэтдин – Ризаэтдин Фәхретдин (Риза Фәхретдинов, 1859–1936), мәгърифәтче галим, тарихчы, дин белгече һәм җәмәгать эшлеклесе. «Игътибар» – Р.Фәхретдиннең беренче китапларыннан.

197.Җөмлә дилсаф әһле инсаф – барлык саф күңелле инсаф ияләре.

198.Фәхрәт – дан, шөһрәт-шатлык.

199.Рөтбәсенә мөтталигы мөхлис икән – дәрәҗәсен төшенүче ихлас кеше икән.

200.Дамелла Борһанетдин – бу кешенең тексттан казый булганлыгы аңлашыла. Әмма фәндә кемлеге төгәл ачыкланмаган.

201.Әл-хасыйль – гомумән, кыскасы.

202.Мәмсәви – дәрәҗәле.

203.Мәдхе калай – мактаулы сыйфатлары нинди.

204.Мөшаһирләр – шөһрәт-дан ияләре, мәшһүрләр.

205.Чалкаеп – кылтаеп.

206.Мөкәбирләр – тәкәбберләр.

207.Тәгассыбын – фанатизмын, искелеккә ябышып ятуын.

208.Замир – күңел, вөҗдан.

209.Сусыныңны кандырмас корык гадир – корыган күллек сусавыңны баса алмас.

210.Көннең – Кояшның.

211.Зарир – сукыр.

212.Фәркадандан мөстәгъни бәдре мөнир – нурлы ай (Тимерказык йолдызы тирәли) аерыла алмыйча әйләнеп йөргән йолдызларга мохтаҗ түгел.

213.Замирем мөзәккәр – батыр йөрәклемен; ирлек исеме бар.

214.Тәэнис замир – хатын-кыз йөрәкле, куркак йөрәк; хатын-кыз исеме.

215.Гафләттән тәнбиһ кылган – томаналыкны шелтәләгән.

216.Назир – күреп алучы, игътибар итүче; сакчы.

217.Хәле гаян, кале бәян – хәле ачык билгеле, сүзе ачык аңлаешлы.

218.Әфазыйлдән мөсәлләм җами гафир – гафу-мәрхәмәт савытын кире какмаган Аллаһ галимнәрдән канәгать.

219.«Җәлал»га хашиясе аңа шаһид… – Ш. Мәрҗанинең «Әл-газьбүл-форат вәл маэүз-зәлал фи шәрхи «Җәлал» («Җәлал» китабына аңлатма буларак кирәкле саф чишмә») исеме белән язылган «Мулла Җәлал хашиясе» китабы хакында сүз бара. «Мулла Җәлал китабы» (дөрес исеме – «Шәрхе-гакаид») Җәлалетдин Дувани (1502/1503 елда вафат) каләме белән язылган, мәдрәсәләрнең югары сыйныфларында дәреслек сыйфатында кулланылган.

220.Җәдир – лаек.

221.Лива-и тәхкыйкатьне хамил булган – хакыйкать байрагын күтәргән.

222.Мөбариз – көрәшчеләр.

223.Җәдидәи заманнан – яңа заманнан.

224.Җәмал – матурлык, күркәмлек.

225.Йәде бәйза – аклык кунган; саф гайрәтен.

226.«Өййәһүмә йә-нәббиүкә мисле хәбир» – «Әй сез, пәйгамбәрең хәбәр бирүче кебек».

227.«Хикмәте балигасе» – Ш. Мәрҗанинең «Әл-хикмәтүл-балигат фи шәрхил-гакаид нәсәфийәт» («Нәсәфәнең «Гакаид»ен аңлатуда җитлеккән фәлсәфә») китабы хакында сүз бара. Ул Нәҗметдин Нәсәфәнең (968 елда вафат) «Гакаид» («Гакаиде Нәсәфи») китабына шәрех буларак язылган.

228.Кандай – нинди.

229.Зәүкы сәлим иясенә – зәвыгы сәламәт кешегә.

230.Ысулы хакаикъны хамил булган – хакыйкать ысулларын иңенә алган.

231.Хәдистә мәһарәтен нәзар кылсаң – хәдистә маһирлыгына карасаң.

232.Әсхабдән – сәхабәләрдән.

233.Тәхкыйкләрен – хакыйкатьне ачыклап бирүләрен.

234.Таснилары басыйрәтне ярук кылган – язганнары күңелләрне яктырткан.

235.Фәрикъ кылган – аерып куйган.

236.Кәиз – тизәк, нәҗес.

237.Байгыш – мескен.

238.«Назурә» – Ш.Мәрҗанинең «Назурат әл-хак фи фәдийәт әл-гашаи вә ин ләм йагаб әш-шәфәкъ» («Шәфәкъ күмелгәндә кичке фарыз намазны үтәүгә бәйле хакыйкатьне яктырту») китабы хакында сүз бара.

239.Шифаи садр – җан дәвасы.

240.Морадлары мөкәбәрә – максатлары һавалы.

241.Гавамнары – кешеләре, кара халык.

242.Табигъ булып – буйсынып.

243.Дерләтеп – дөбер-шатыр, зер-зер.

244.Мончә – болай, бу рәвешле.

245.Кәмаләт – камиллек.

246.Вуста – уртача.

247.Хасмының – дошманының, көндәшенең.

248.Хәсарәтен – зыянын.

249.Әдвия хамил булмас – даруны күтәрә алмас.

250.Бәгъзе марыйз – кайбер авыруларга-чирләргә.

251.Фәззе, гализ – тупас, әдәпсез.

252.Шәятыйнның әбһәрен – шайтаннарның кан тамырын.

253.Бәркул-вәмиз – яшьнәгән яшен, яшен уты.

254.Атылып түбәсеннән бәркул-вәмиз. – «Бәркул-вәмиз» дип, автор Ш. Мәрҗанинең «Әл-бәркул-вәмиз фи рәдди галәлә-бәгыйзин әл-мөсәмми бин-нәкыйз» («Нәфрәтләнерлек ялганнарны сугучы яшен уты») китабына ишарә итә.

255.«Җарудә» иясенә… – сүз мулла Габдулла бине Мозаффар ән-Насави хакында бара. Ул «Мөзаһарат әл-кәлимә әл-җәрудә әлләти һийә фин-Назурат» («Назурат («Яктырту») китабыннан шомлы фикерләрне ачыклау») дип исемләнгән Ш. Мәрҗанигә каршы китабын Исмәгыйль Үтәмешев Кышкарый киңәше белән язган.

256.Рахимуллаһи рахмәтән васигатән – Аллаһының рәхмәте иксез-чиксез.

257.Мөнафины – каршы килүчене, килешмәүчене.

258.«Фәли көлли вәҗһәтин мүәҗ-җиһәтин» – «Һәр юлның юнәлгән бер урыны бар».

259.Шәрик – иптәш.

260.Рәббани голяманы мөхиб – Аллаһыга бирелеп, хакыйкатькә хезмәт итүче; саф күңелле галимнәрне якын күрүче-яратучы.

261.Мөхикъ – дөреслек яклы, гадел.

262.Нәзыйр – охшаш, иш, иярүче.

263.Тәхрират, иттиләгъда раушан замир – ирек бирү, азат итүдә күңеле нурлы.

264.Гакс төшкән – каршы төшкән.

265.Мөтабигъ җәме гафир – ияргән бик күпләр.

266.Аларга һәм мөтабигъ җәме гафир. – Бу шигъри юлларда дошманнарының Ш. Мәрҗанинең муллалык указын алдыртуларына ишарә ителә.

267.Остазлары Кышкар хәзрәт алга чыккан… – 1873 елда, Ш. Мәрҗани өстеннән Диния нәзарәтенә «рапорт» язып, аның эшен тикшерү өчен, Мөфтиятнең указы буенча төзелгән комиссиянең рәисе Исмәгыйль Үтәмешев (кушаматы – Кышкар хәзрәт) һәм шул комиссиянең әгъзалары күздә тотыла. Мәрсиядә ул хәзрәтләрнең исемнәре дә телгә алынып узыла.

268.Галәл-хосус Кәламдә – спекулятив теология үзенчәлекләрендә.

269.Бәрагатьтә – китап яки мәкалә керешендә алга таба бәхәс кылынырга тиешле мәсьәләләргә тукталып, мәсьәләләрнең куелышын белдергән өлеш; мәсьәләләр куелышында.

270.Курса хәзрәт алардан борын булган… – ислам дөньясында хөр фикер идеясенә хезмәт иткән галимнәрнең беренчеләреннән саналган Габденнасыйр Курсави (1776–1812) күздә тотыла.

271.Мәдехкә – мактауга.

272.Мәфтүн булып – бирелеп.

273.Әгъла – бөек, олы.

274.Хасидләрен мөбтәла табгы сәлим – көнчеләрен кайгыга салган сәламәт акыл иясе.

275.«Камигул-бидәга» – «Камигул-бидәга» («Бозыклыкларны бастыручы») исемле мәшһүр китапның авторын галимнәр Г. Курсави дип белдерә.

276.Сәйфе сарим – үткен кылыч.

277.Хәзинәсен идәр изһар – хәзинәсендә барын ачып бирер.

278.Тәфавет – аерма.

279.Дөкән – кибет.

280.Алыстан шәгъшәгасе – ерактан нуры, мәһабәтлеге.

281.Сәрхәбадлы – сырхаучан, чирләшкә.

282.Кәмале – камиллеге.

283.Әсма-и мөстәүрәдән җәмал ачып – онытыла барган исемнәрдән матур йөзен ачып.

284.Әхбабын – сөеклеләрен.

285.Шәҗәрәи дәлилнең – дәлил агачының.

286.Койынга – тавыш-гауга, җил-давылга.

287.Хөҗҗәт берлән мөддәгасен – дәлил белән дәгъваларын-фикерләрен.

288.Ширазындай – тәртибедәй, эшләү рәвешедәй.

289.Төйгән йире – төйнәгән җире.

290.Кирәсе – күтәргән йөге.

291.Каяу – кыелып, киселеп.

292.Хасыйле тәкәбберлек – тәкәбберлек хасил итү.

293.Мөганид – дошман, каршы килүче.

294.Мәкъбулатка тәмәррен гадәменнән – кабул итүгә гадәтләнмәгәнлектән, яхшылыкка гыйззәте юк сәбәбеннән.

295.Мәхәббәт фәнҗаненнән – мәхәббәт савытыннан.

296.Хәбаләне – тозакны, ауны.

297.Киң апаннан – симез, зур аюдан.

298.Вәкафәтен – киләчәген, булачагын.

299.Истиһза – көлү, мыскыллау.

300.Һәр гаептән амандаймыз – һәр гаептән имин кебек.

301.Даты – аһы, авырлыгы; тутыгы.

302.Кыйсык – кыек.

303.Коры – күмере, көле.

304.Асманда – күктә.

305.Шәмсе базигътан – охшашы, тиңе булмаган кояштан.

306.Мөнәүвәр бәркы ләмигътан – ялтыраган яшеннән якты.

307.Галиш-шаин мөназигътан – үз фикерен бәхәс кылучыдан.

308.Җөда булдык, дәрига, аһ – аерылыштык (аерылуга дучар булдык) ни кызганыч, аһ!

309.Гонваны – олылыгы-зурлыгы.

310.Мөхаккак, дөрре-мәрҗани – чыннан да, энҗе-мәрҗәндәй.

311.«Мөхаккак, дөрре-мәрҗани…» – М. Акмулла монда Мәрҗани белән энҗе-мәрҗәнне махсус тәңгәл куя, шул рәвешле, сүз уйнатып, Мәрҗанинең, чыннан да, асыл мәрҗәндәй булуына киная итә.

312.Хакаикъ гыйльменең кәне – хакыйкать гыйлеменең чыганагы.

313.Бән хар – мин мескен-бичара.

314.Хасаисын – хас үзенчәлекләрен, үткенлеген.

315.Бу хиндә – бу чорда.

316.Мигъяр – тиңдәш.

317.Фәкъденә – юклыгына, үлеменә.

318.Пишләр – укучылары; ияреп килүчеләре.

319.Фазлына һиб гонван – галимлегенә бүләк-дәрәҗәле исем.

320.Тәсанифы ачык борһан – язганнары ачык дәлил.

321.Басыйрәтне – аң-акылны.

322.Әхбаб – сөеклеләр, якыннар.

323.Мәддахы бихәддер – мактаучылары чиксездер.