Kitobni o'qish: «Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән… / Мудры слова поэтов…»

Мифтахетдин Акмуллага бәйле кайбер мәгълүматлар¹

Мифтахетдин Акмулла 1831 елның 26 (иске стиль белән – 14) декабрендә Оренбург губернасы Күл иле (меңле) волосте Дүсән авылында (хәзер Башкортстанның Бишбүләк районы) дөньяга килә (Р. Фәхретдинов мәгълүматы буенча).

Әтисе – Мөхәммәдьяр Сырдәрья буендагы Акмәчет (хәзерге Кызыл Урда) аймагының казагы.

Әнисе – Сәлим кызы Биби(өмме)гөлсем исемле татар кызы.

Икенче версия (башкорт галимнәре мәгълүматы) буенча, Мифтахетдин Акмулла Уфа губернасының Бәләбәй өязе Елдәр волосте (хәзер Башкортстанның Миякә районы) Туксанбай авылында туган.

Акмулланың әтисе Мөхәммәдьяр хакында мәгълүмат:

Эстәрлебаш авылыннан Нигъмәтулла Биктимеров исемле шәкерт Бохара шәһәренә мәдрәсәгә укырга килә. Монда ул Сырдәрья буеннан килгән Мөхәммәдьяр исемле казакъ егете белән дуслаша. Әмма Мөхәммәдьяр, башлангыч белеме дә түбән

һәм тормышы да ачлы-туклы булу сәбәпле, даими ялланып эшләргә, укуын калдыргаларга мәҗбүр була. Шулай да укуга омтылышы зур икәнлеген күреп торган Нигъмәтулла, мәдрәсәне тәмамлауга, Мөхәммәдьярны үзе белән бергә Эстәрлебашка чакыра, анда аңа мәдрәсәдә укырга ярдәм итәчәген дә әйтә.

Мөхәммәдьяр, Эстәрлебашта бер ел укыганнан соң, хәлфәлеккә күчә. Тагын бер елдан Нигъмәтулла йортындагы асрау кыз Бибигөлсемгә өйләнә. Ул вакытта Мөхәммәдьяр Дүсән авылында муллалык хезмәтендә булган, күрәсең. Аларның уллары туа. Аңа Мифтахетдин исеме бирәләр. Әмма күп тә үтми Мөхәммәдьяр каты авырып китә һәм вафат була.

Нигъмәтулла ишан Бибигөлсемне ялгыз калдырырга теләми, аны Бәләбәй өязе Туксанбай авылыннан килгән мулла Ишмөхәммәд улы Камалетдингә (мулла Камалетдин Исхуҗа улына) кияүгә бирә. Мифтахетдинне Камалетдин мулла, метрика дәфтәренә Туксанбай авылында туды дип, үз улы итеп яздыра.

Тормыш юлы. Мифтахетдин Акмулла Елдәр волосте Мәнәвезтамак мәдрәсәсендә укый башлый, аннан Карамалы волосте Әнәс авылы мәдрәсәсенә күчә. Моннан данлыклы Эстәрлебаш мәдрәсәсенә китә һәм мәшһүр шагыйрь Шәмсетдин Зәкидә укый. Бераздан Оренбург яклары һәм Җаек буйлары авылларында йөреп, Троицкидагы Зәйнулла ишан мәдрәсәсенә килеп урнаша. Зәйнулла ишанның хөрмәтен казана, аңа үзенең нәсел-нәсәбе хакында мәгълүмат бирә. Аның киңәше белән казакъ даласына китеп, балалар укытып йөри. Балта эшләрен дә башкара.

Унөч елдан соң Акмулла авылына әйләнеп кайта. Монда аны үги әтисе Камалетдин хәзрәткә каршы куярга тырышалар. Акмулла: «Әтиемнең гыйлеме минем белемнең аяк йөзлегенә дә чыкмый ул», – дип белдерә.

Әтисе янына сыеша алмыйча, ул яңадан, Троицк якларына китеп, Карабалык казакълары арасына барып чыга. Карагыз аймагының Карасу авылындагы Батуч исемле байга ялланып, аның ярдәме белән муллалык итә башлый.

Ләкин 1867 елда шушы аймакның түрәсе Исәнгилде белән сүзгә керә. Вакыйга болай була:

Мулла буларак, Мифтахетдинне җеназага чакыралар. Мәетне җирләгәч, җеназа укыганда, кабер янындагылар арасына аймакның түрәсе Исәнгилде килеп керә һәм, шаяртыпмы, әллә Акмулланы өнәмичәме:

– Ай-бай, казакъта бер мәкаль бар: «Утлык бар җирдә үгез симерә, үләксә бар җирдә эт симерә, үлек бар җирдә мулла симерә!» Шуның сыман, бу мулла ничек симергән, карагыз! – дип, кулындагы таягы белән төртеп күрсәтә.

Акмулла да аптырап калмый:

– Агам, дөрес әйттең, утлык бар җирдә үгез симерә, үләксә бар җирдә эт симерә, үлек бар җирдә мулла симерә, далада безнең кебек мулла булмаса – сезнең кебек наданнарның башын эт кимерә! – дип әйтеп сала.

Шушы сүзләрен ишеткән халык Акмулланың тапкырлыгына сокланып көлешә башлый. Тәкәббер түрәнең күңеле кителә, сүз таба алмыйча торганнан соң:

– Башны эттән кимерткәнне күрсәтермен әле мин сиңа! – дип яный.

Чынлыкта Акмулла бу түрәгә муллаларның җәмгыятьтәге урынын, халыкка хезмәтен генә аңлаткан булса да, Исәнгилде түрә үч саклап кала. Акмулланы солдат хезмәтеннән качып йөрүче нугай (татар) дип, өстеннән донос яза. Мифтахетдинне тотып, Троицк төрмәсенә ябып куялар.

Дүрт ел буе эше судта йөреп, ахырда аны ике ел ярымга арестантлар ротасында хезмәткә җибәрергә дигән хөкем чыгаралар. Суд карарын кабат карау өчен, бер ел вакыт бирелә. Әхмәтбай Бакиров, акча җыеп, ике мең сум залог салып, аны 1871 елның язында порукага ала.

Төрмәдән чыккач, Акмулла Карагыз аймагындагы Батуч байга барып, җәй буе шунда ял итә, кымызда була. Көзгә таба Петербург шәһәренә, суд эшләре артыннан юлга чыга. Оренбург даласындагы авылларда кыш чыгып, Самарага кадәр арбалы атта килә. Аннан Казанга пароходта күтәрелә. Шиһабетдин Мәрҗани белән очрашу ниятеннән, аның янына килә. Әмма Ш. Мәрҗани өендә булмый. Алар очраша алмыйлар.

Акмулла юлын поездда дәвам итә. Петербургта татар хәрбиләренә ахун хезмәтендәге Гатаулла Баязитов һәм аксөяк Гобәйдулла Җиһангиров белән очраша, үзен Хөббехуҗа бине Нияз (мөгаен, нәсел башы исеме беләндер) дип атый, алар аша, суд эшен хәл итүне сорап, шикаять язып бирә. Патша Александр II исеменә гариза күндерелеп, Мифтахетдин хөкемнән котылып кала.

М. Акмулла, кабат казакъ даласына әйләнеп кайтып, Кустанай, Акмулла, Петропавловск якларында була, Себер татарлары арасында тора. 1881 елда Троицкига килә, Тау Каратайдагы Моктаган исемле казакъ кешесендә яши.

1892 елда Казанда аның «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» исемле китабы университет типолитографиясендә басылып чыга, һәм Акмулла шагыйрь буларак дан казана.

Мифтахетдин Акмулла әүвәл башкорт кызына өйләнә, әмма яшәп китә алмыйлар. Икенче тапкырында Миасс шәһәре тирәсендәге бер авыл кызын хатынлыкка ала, ләкин бу хатыны да аннан аерылып китә. Моңа ачуы чыккан Акмулла Уфага юл ала һәм, талак хөкеменең дөрес булмавын дәлилләү өчен, мөфтигә шикаять яза. Бу вакыйга 1894 елда була. Мөфти, аның ничә яшендә булуын искә алып, талак хөкеменең дөреслеген раслап фәтва бирсә дә, Акмулланың шагыйрь булуына хушланып, аның күңелен күтәрү өчен, Р.Фәхретдиновның киңәше белән, аңа атап хөрмәт мәҗлесе уздыра. Анда башкорт шагыйре М. Өметбаев та чакырулы була.

Мәҗлес барышында ике шагыйрь кара-каршы шигырь әйтешә башлый, үзенә күрә шигъри бәйрәм-ярыш килеп чыга. Мәҗлестәгеләрнең күңелендә бу тамаша гүзәл бер вакыйга булып уелып кала.

Р. Фәхретдинов Акмулладан, китап итеп бастыру өчен, шигырьләрен калдыруны үтенә. Әмма Акмулла, бу җыентыгын яңабаштан төзеп бирергә вәгъдә итеп, юлга чыга.

1895 елның 15 (27) октябрендә (кайбер чыганакларда – 8 (20) нче октябрендә) Акмулла Миасс шәһәре белән Сарыслан авылы арасындагы бер тегермән янына килеп туктый, атын тугарып, учак ягып, төнне шунда уздырырга җыена. Исәнгилде старшинаның дусты, башкорт старшинасы Бурнагуловка ялланган Гафиятулла (Гафият) Байморат улы белән Дәүләтшаһ (Дәүли) Нәдершаһ улы, Акмулланың артыннан килеп, аны пычак белән кадап үтерәләр һәм гәүдәсен суга ташлыйлар.

Бу фаҗига халыкны тетрәндерә, аңа карата бәет тә чыгарыла.

Мифтахетдин Акмулланың җәсәден укытучысы Зәйнулла ишан Рәсүли Миасс зиратына китертеп дәфен итәләр. Баш очына кабер ташын да Зәйнулла ишан куйдырта.

Кызганыч, үтерүчеләр хөкемсез кала.

1904 елда Казанда И. Н. Харитоновның лито-типографиясендә «Хезмәт ширкәте» тарафыннан Габделбарый ибне Габдулла әс-Сәиди (Баттал) наширлегендә Мифтахетдин Акмулланың «Акменла әфәнденең иншад итдеке мәнзумәтилә башка беркач мөншәдатыны вә кәндесенең тәрҗемәи хәлене мөштәмил мәҗмугадыр» («Акменла әфәнденең иҗат иткән шигырьләре белән берникадәр әсәрләре һәм тормыш хәлен үз эченә алган җыентыгы») дигән шигъри мәҗмугасы басылып чыга.

1907 елда Казанда «Шәрәф» электро-типографиясендә Троицк «Хезмәт» китапханәсе наширлегендә, Ш. Мәрҗанинең рәсеме һәм тормыш юлына тасвир урнаштырылып, «Мәшһүр шагыйрь Акменла. Шиһабетдин әл-Мәрҗани мәрсиясе вә башка шигырьләре» дигән китабы дөнья күрә.

Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе

 
Казанда бер фазыйл² чыкты алмас булып,
Хасидләре³ күбәйде гамь-хас булып⁴,
Мәгани җәваһирен⁵ кулга элгән –
Хакаикъ⁶ диңгезендә гаувас булып⁷.
 
 
Мәйданда ул чыкарды артык гайрәт,
Мөзмәрда⁸ сабикълардан⁹ чыкты гасрәт¹⁰;
Хәмдулиллаһ¹¹, бу диярда¹² бездән чыкты
Мәржани Шиһабетдин¹³ ахунд хәзрәт!
 
 
Караңгыда фанусны¹⁴ кабызган ул,
Кайнар сөткә сары майны тамызган ул;
Йәнбугус-сәламәттән¹⁵ юллар ачып,
Әнһарул-хакаикъны¹⁶ агызган ул.
 
 
Сүз кузгар¹⁷ ул ир асыл кирәк йирдән,
Ходаем фирасәтле¹⁸ йөрәк биргән;
Мөһәндисләр¹⁹ сизмәгән йирдән казып
Чыкарды татлы суны тирән йирдән.
 
 
Болагы²⁰ – саф, чәйгә һәркем су алгандай,
Хаклыкка чуллаганнар²¹ куангандай;
Дөррәсеннән²² канча²³ бала сөткә туеп²⁴,
Башкалар була калды су алгандай.
 
 
Тәхкыйкларын²⁵ күргән адәм куангандай,
Голямага²⁶ сәрдар²⁷ булып ту²⁸ алгандай;
Мөбариз²⁹ майданына бу чыккан соң,
Батырлар була калды җугалгандай.
 
 
Аңынаусыз³⁰ һичкем аңа тотынмасын,
Анау-монау³¹ кеше имәс чубалгандай³²,
Палваннардан³³ йыйгылып³⁴ бу күргән юк,
Бәйгене берәү алса – бу алгандай!
 
 
Мөселманга карышуга лаек имәс,
Инсафлы урыс күрсә – инангандай,
Ул бер фазыйл галләмә³⁵ – узган таптан³⁶,
Хаззы³⁷ бар дәрәҗәи иҗтиһаддан³⁸.
 
 
Әгъдасенә³⁹ җан аямай каршы торып,
Аның өчен мөҗәһидмез⁴⁰ алгы сафтан!
 
 
Дәкаикъта⁴¹ мөшкел чишеп калдырган ул,
Биш йөз елгы батырларны талдырган ул;
Мисалына әһле гасыр⁴² гадил⁴³ тапмай,
Йөрәген мөганиднең⁴⁴ яндырган ул.
 
 
Һәр йирдә сәнәд илә⁴⁵ сүзе баһир⁴⁶,
Хәленә кале⁴⁷ шаһид көндәй заһир⁴⁸;
Бу заманда туган юк аңа нәзыйр⁴⁹,
Мәгърифәтүр-риҗалидә⁵⁰ мондай маһир.
 
 
Үтәлмайлар эзеннән басып аның,
Китәлмайлар юлыннан ашып аның;
Хак нурын сүндерә алмай мөганидләр,
Күрә алмайлар галәмгә фашын⁵¹ аның!
 
 
Ah, дәрига⁵²! Баралмадым кашына⁵³ аның,
Сүзенә артыкча мин гашыйк аның;
Һәр тарафка сөйүлүде-дәкаикътан⁵⁴
Агызган йиме гыйрфан⁵⁵ ташып аның.
 

*

 
Мин үзем бер дәрдемәнд диванамын⁵⁶,
Каеда⁵⁷ бер тәхкыйк⁵⁸ күрсәм куанамын;
Бу затта гаҗәп тәхкыйк күргәннән соң,
Би зарур⁵⁹ шул сәбәптән хубаламын⁶⁰.
 
 
Мин бер арык бүредәй җилеп йөргән,
Куян, карсак, төлке исен сизеп йөргән;
Берәве кулга төшсә, бере төшмәй,
Арык, аксак, кәиз⁶¹ килсә, элеп йөргән.
 
 
Мәҗлесенә карай гына гаугамыз бар,
Кодыгына⁶² карай гына каугамыз⁶³ бар,
Эрбет менән⁶⁴ Мәкәрҗәгә⁶⁵ чама кайда –
Базарына карай гына сәүдәмез бар.
 
 
Бәхтемез ачылмаган без бер фәкыйрь,
Абыруем артыгы юк, эшем такыр;
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым⁶⁶ бар⁶⁷,
Аның һәм бәгъзе йире какыр-макыр –
 
 
Ул заман китап кайда бу замандай,
Йөримен тирән йирдән су алалмай;
Бер шәрик⁶⁸ калын китап остап торса⁶⁹,
Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе алаңдай⁷⁰.
 
 
Үгәй ана кулында ятим калдым⁷¹,
Аннан да бик рәтем китеп калдым:
Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал⁷²,
Кайда мулла бар дисә, йитеп бардым.
 
 
Фәкыйрьлектән артык фән күралмадык,
Шәһәр чыгып, алыс⁷³ юлга йөралмадык;
Мәргәннәрне⁷⁴ танырлык хәлемез бар,
Шул сәбәптән сабыр кылып торалмадык.
 
 
Аз гына дәресем бар кыш вакытта,
Китап карау – гадәтемез буш вакытта;
Бездән дә фәез бабы бикләгән⁷⁵ юк –
Аңлаемыз кәеф килгән хуш вакытта.
 

*

 
Уйламаңыз «Җарудә»не⁷⁶ күргән юк дип,
Әгәр күрсә, гыйбарәтен белгән юк дип;
Кадәри хәл садак тарткан⁷⁷ егетләр бар –
Уйламаңыз дөньяда мәргән җук дип.
 
 
Мәргәнгә Ходай бирсә туры сәһем⁷⁸,
Аңа булса мөкарин⁷⁹ туры фәһем⁸⁰,
Гатасына манигъ⁸¹ юк, беләсезме –
«Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим»⁸².
 
 
Тәгаррузга ⁸³минем нә микъдарым⁸⁴ бар?
Үземнең ноксаныма икърарым⁸⁵ бар;
Без – кырмыска, сез Сөләйман булганда да,
«Фә-әйнә тәзһәбунә?»дән әхбарым⁸⁶ бар!
 
 
Дамелла икәнеңез исемездә,
Фәкыйрьне дә алыңыз исеңезгә;
Акырын җәяүләтеп артка төштек⁸⁷,
Акмулланы фәлән-төгән дисәңез дә.
 
 
Ирнең хәле беленер ләфыз атса⁸⁸,
Кемнең хәле беленер мөбһәм ятса⁸⁹?
Мәгърифәгә, сыйфатка ярап китә –
Нөкирә бер вәҗһедән⁹⁰ тәхсыйс⁹¹ тапса.
 
 
Берәүгә морад булса Хакның яды,
Мәгърифәт микъдарынча аңа бади⁹²,
Әл-һади әсмасына мозһир⁹³ булыр:
Истигъдад⁹⁴, кабилият⁹⁵ шарты – гади.
 
 
Һәркемгә хазз⁹⁶ бирелгән кыйсмәт⁹⁷ берлән,
Ирләргә нисбәт бирмә хиссәт⁹⁸ берлән;
Тәхкыйрьгә⁹⁹ муллалыкның хаҗәте юк,
Галим булса, лаф орсын хикмәт берлән!
 
 
Дәртсезләрнең эше юк һиммәт¹⁰⁰ берлән,
Һиммәтленең кулы кыска кыйльләт¹⁰¹ берлән;
Халыкның нәзарында¹⁰² хур¹⁰³ күренеп,
Гомре үтәр бичараның зилләт¹⁰⁴ берлән!
 

*

 
Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән,
Анчә¹⁰⁵ күз алартмаңыз хиддәт¹⁰⁶ берлән;
Ниһайә¹⁰⁷ булса мөкайяд йә мөнәүвәл¹⁰⁸:
Харам-хәлал шәхсенә нисбәт берлән.
 
 
Һәр фәндә шигырь менән китап тулы,
Карасак, ияләре кандай олы!
Газалидәй риҗальгә¹⁰⁹ кем туктамай,
Үзеңез дә беләсез – Аллаһ колы!
 
 
Әһле дәрт¹¹⁰ шагыйрь булса, үзен – малик¹¹¹,
Булмаса – шигырь менән вирдтән тарик¹¹²,
Мотлака мәнгы кылмак¹¹³ уңай булмас
Һәм янә ләһү¹¹⁴ булса ләм йөбарик¹¹⁵.
 
 
Шагыйрьләрнең әксәре әһле саликъ¹¹⁶,
Әйткәннәр ничә төрле көйгә салып;
Вәхшәттә шигырь түгел – җыр җырлаган
Әзһәде¹¹⁷ сәхабәдән Ибне Малик¹¹⁸.
 
 
Шигырь дөрес – нәсыйхәтне хамил булса¹¹⁹,
Иясе кадәри хәл гамил¹²⁰ булса;
Ишеткән адәмнәрне елаткандай,
Вәгазь менән гыйбрәтне шамил булса¹²¹.
 
 
Киткәннәр кандай ирләр гәүһәр сачып,
Аларның эшләренең юлы ачык –
Гаҗәеп кыйммәт әсәр калдырганнар,
Хикмәтнең мәхзәненнән¹²² мисрагъ ачып¹²³.
 
 
Һәр җандар¹²⁴ сәйран кылыр сәбилендә¹²⁵,
Былбыллар җәүлан кылыр сәрирендә¹²⁶,
Әс-сәмигул-каләмне¹²⁷ тәхмир кылды¹²⁸
Ходаем фөсәханең замирендә¹²⁹.
 
 
Кандай риҗәл¹³⁰ туган юк йир йөзендә,
Остазының нәтиҗәсе – тәлмизендә¹³¹,
Җариядән тәганни¹³² вакыйг¹³³ булган
Гаед көн Рәсүлуллаһ диһлизендә¹³⁴.
 
 
Максудны бу урында кылдык нәфад¹³⁵,
Инша Аллаһ, карышмас әһлен-нәкъкад¹³⁶,
Җариянең тәмкинедән¹³⁷ заһир дәлил –
Шәригънең сөкүтеннән¹³⁸ җәваз мөфад^{139 140}.
 

*

 
Бер китап бар, иясе кайсыңыз ул?
Китабында исеме юк, шәхсе мәҗһүл¹⁴¹,
«Тәварихыл-Болгар» диеп исем биргән¹⁴²,
Эчендә савабыннан хатасы мул.
 
 
«Назурә»гә бер мөганид¹⁴³ батыр икән,
Тиз керсә ярар иде оҗмахка шул!
Үз тарафын күтәргән күккә чаклы,
Муллалары булган соңы үзенә кол.
 
 
Борадәр¹⁴⁴, сезгә үтенәм, сәлам язып,
Күзең сал: Мәрҗани ул – Тимерказык!
Булмаса – кыйбла тапмай адашырсың,
Караңгыда җүн белемәй юлдан язып!
 
 
Имгәнеп, коры, бикяр¹⁴⁵ азапланма,
Бакыр чыкмас урыннан алтын казып!
Төлкедәй йөгрекмен дип ашсаңыз да,
Сыйракдан ала торгам мин бер таз эт¹⁴⁶.
 
 
Бу сәбәпдин сезләргә сәлам язам,
Бу якка килеп ятыр сезнең азан¹⁴⁷;
Ир булган ирәннәрне¹⁴⁸ хур тотмаңыз –
Гатасына¹⁴⁹ шарт имәс Кышкар-Казан.
 
 
Әдәпсезлек имәсме бу кылганың:
Ишәккә тиңәрәсез¹⁵⁰ ир тулпарын!
Мөхакәмә кылмас¹⁵¹ дип уйладыңмы,
Сукыр дип белепмидең йортның барын?!
 
 
Сезләргә таң каламын уйлай-уйлай, –
Калаенча сезнең як зиһен куймай?
Болыттай көннең нурын пәрдәләгән –
Сезләргә шул сәбәпдин күңел тулмай!
 
 
Хәленчә голямага мәдех¹⁵² лаек,
Вәләкин һәр кош очып лачын булмай;
Моннан башка әйтер сүзем тулып ятыр,
Тәгаенләп һәрбер сүзне әйтеп булмай.
 
 
Эшеңез мөзәйяндер вәһмеңездә¹⁵³,
Сүзеңез мөбәйяндер зәгъмеңездә¹⁵⁴;
Меңе мулла рәдд кылсаңыз¹⁵⁵ – ни кайгы бар?–
Дустлар да бар кагарлык рәгъмеңезгә¹⁵⁶!
 
 
Җик¹⁵⁷ күргәч, бер яланы¹⁵⁸ ябарсыз сез,
Кәик кылгач¹⁵⁹, бер караны ягарсыз сез;
Арткы як ачылганның ачуыннан,
Әлбәттә, бер яман ат тагарсыз сез.
 
 
«Бәркул-вәмиз»¹⁶⁰ чигәңезгә чирткәннән соң,
Чаяндай чыдай алмай чагарсыз сез,
Ул фазыйл Газалидәй¹⁶¹ булсадагы,
Рәдденә тәһафетләр¹⁶² язарсыз сез.
 
 
Хакаикул-голумнән¹⁶³ әгъраз кылып¹⁶⁴,
Киберсеп¹⁶⁵, ул ягына нәзарсыз¹⁶⁶ сез.
Үзеңездән бер фазыйл була калса,
Иттифакы җөмләгә¹⁶⁷ – начарсыз сез.
 
 
Хәсәд бәгъзе гадавәткә мөбдаэ булып¹⁶⁸,
«Фә-исләху!» әмереннән¹⁶⁹ качарсыз сез;
Арыслан берлә алышып арыклаган,
Хәсәд берлә саргайган ажарсыз сез¹⁷⁰.
 
 
Әлбәттә инде, мине сөймәссез сез,
Бер бичара хакгүй¹⁷¹ икән димәссез сез;
 
 
Карендәш, бер инсафка килсәңез ни?
Фиргавеннең варисы имәссез сез!
 
 
Борадәр, минлекне куй галәл-хосус¹⁷²,
Мин-минлек иясенә китерер нус¹⁷³;
Мәрҗанигә алышырга кем чыдасын –
Куәсенә¹⁷⁴ дәлаләт кылса носус¹⁷⁵!
 
 
Фазыйлны фазыйл белсәк, эчең көймәс,
Һәркачан тәвазыйгда¹⁷⁶ бармы нәкыс¹⁷⁷?
Батыр менән көрәшсәң, сау калмассың,
Ай-аймын, бил-умыркаң¹⁷⁸ өзелсә, дус.
 
 
Ул сезгә җәүһәр җыеп нисар кылды¹⁷⁹,
Инде син, кадерен белеп, итәгең тус¹⁸⁰;
Ала алмай ул җәүһәрдән коры калсаң,
Бәхетеңнең шомыннан, бел, артыңны кыс!
 
 
Кил, зиныһар, борадәрем, инсафка кил,
Куәтең канча икән – чамаңны бел!
Хәл килсә, аның эшен сез дәшләңез¹⁸¹,
Булмаса – файда бирмәс такылтак тел.
 
 
Белгәнгә нигә эчең көя синең –
Эшен күр моталәга иясенең¹⁸²!
Һәр фәннең бер сайлаган риҗале¹⁸³ бар –
«Иясе серен белер биясенең».
 
 
Керләсәң һәрнәрсәне – карайтырсың,
Хасидсез андай фазыйл калай торсын?
Исламбул, Мисыр, Шамда назыйре¹⁸⁴ юк,
Кышкар, Казан, Дагыстан болай торсын!
 
 
Бу чакда һичкем аңа тиң килмәйде,
Бу яклар һичкемне аңа тиңәрмәйде.
Батырлары мәйданга чыгып күрсен,
Булмаса – «ул белмәй»не кем белмәйде?!
 
 
Үлчәде истирлябин мөһәндисләр¹⁸⁵,
Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр¹⁸⁶,
Һәр йирдә табгы сәлим әфазыйлдән¹⁸⁷:
Хосусән – Труйски мөдәррисләр.
 
 
Хосусән хаҗи хәзрәт кылды тасдыйк¹⁸⁸,
Ушандак ишан хәзрәт галәт-тәхкыйк¹⁸⁹,
Фокарага¹⁹⁰ кыйбла-и хаҗәт булган,
«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гамикъ».¹⁹¹
 
 
Болар да сез белгәнне белгәндәйләр,
Китапны сез чамалы күргәндәйләр;
Шаһбаздай¹⁹² ялтыраган бер шоңкарлар,
Тойгынның¹⁹³ аягыннан әлгәндәйләр.
 
 
Моталибе галиядә хаккан мәркат¹⁹⁴,
Мөкасыйде талиядә хакка миръат¹⁹⁵;
«Игътибар»да игътибарга алган икән
Хөрмәтле Ризаэтдин¹⁹⁶ – бер камил зат.
 
 
Җөмлә дилсаф әһле инсаф¹⁹⁷ алды гыйбрәт,
Казанга бу сәбәпдин килде фәхрәт¹⁹⁸,
Рөтбәсенә мөтталигы мөхлис икән¹⁹⁹
Дамелла Борһанетдин²⁰⁰ казый хәзрәт.
 
 
Әл-хасыйль²⁰¹, күп әфазыйл салды колак,
Барып табып әйтүгә телем чулак,
Мәмсәви²⁰² дамелланың мәдхе калай²⁰³?
Ләззәтле гыйбарәте – егет сымак.
 
 
Гайре чит вилаятьтән ничә ирләр,
Исламбул, Һиндстаннан мөшаһирләр²⁰⁴
Китапларын кабул кылып бастыртканнар,
Чалкаеп²⁰⁵ йөри бирсен мөкәбирләр²⁰⁶!
 
 
Тәгассыбын²⁰⁷ калдырмас бозык замир²⁰⁸,
Сусыныңны кандырмас корык гадир²⁰⁹;
Ай торганда Чулпанга гашыйк булган –
Ни кылсын Көннең²¹⁰ нурын ул бер зарир²¹¹!
 
 
Ай булмаса, йолдыз берлә төн яктырмай,
Фәркадандан мөстәгъни бәдре мөнир²¹²;
Замирем мөзәккәр²¹³ дип мактанмасын –
Кояшка хурлык бирмәс тәэнис замир²¹⁴.
 
 
Ничә минмен дигәннәр йокысын ачкан,
Гафләттән тәнбиһ кылган²¹⁵ бу бер назир²¹⁶;
Җиһанда хәле гаян, кале бәян²¹⁷,
Әфазыйлдан мөсәлләм җами гафир²¹⁸.
 
 
«Җәлал»га хашиясе аңа шаһид²¹⁹,
Нә кадәр мәдех кылсак, шунчә җәдир²²⁰;
Лива-и тәхкыйкатьне хамил булган²²¹
Мөбариз²²² арасында бу – бер әмир!
 
 
Җәдидәи заманнан²²³ җәмал²²⁴ ачып
Күргәзде йәде бәйза²²⁵ ялгыз бу ир;
Кайсысыннан күренде мондый бәян –
«Өййәһүмә йә-нәббиүкә мисле хәбир»²²⁶.
 
 
«Хикмәте балигасе»²²⁷ кандай²²⁸ икән?
Зәүкы сәлим иясенә²²⁹ балдай икән;
Ысулы хакаикъны хамил булган²³⁰
Адәмнең тәнендәге җандай икән.
 
 
Хәдистә мәһарәтен нәзар кылсаң²³¹ –
Әсхабдән²³² ишеткәндәй аңлай икән;
Мондай гали галимгә тел озаткан –
Ул үзе дүрт аяклы малдай икән!
 

*

 
Казакъча шигырь яздым, ачык кылып,
Хасидләрнең йөрәген ачындырып;
Тәхкыйкләрен²³³ күргән соң куанганнан,
Китапларын карыймын гашыйк булып.
 
 
Таснифлары басыйрәтне ярук кылган²³⁴,
Нәфис-хәсис арасыны фәрикъ кылган²³⁵;
Адашканда кәиз²³⁶ килеп балга төшкәй –
Мин байгыш²³⁷ бер кырмыска гарык булган.
 
 
Унбиш ел «Назурә»сен²³⁸ алганыма,
Карай-карай баш очыма салганыма;
Шифаи садр²³⁹ аннан хасил итдек,
Эленмәй хасидләрнең кармагына.
 
 
Морадлары мөкәбәрә²⁴⁰ булганнан соң,
Хасидләр күз салмайлар аръягына;
Гавамнары²⁴¹ – мулласына табигъ булып²⁴²,
Дерләтеп²⁴³ ярып йөри ярма гына.
 
 
Нигә мончә²⁴⁴ безләрдә әдәп кыска?
Кәмаләт²⁴⁵ болай торсын, гакыл – вуста²⁴⁶.
Бер йиргә килештереп хат язалмай –
Берәүне яманнарга кандай оста!
 
 
Бәгъзесе укый да алмай гыйбарәтен,
Камилгә кандай кыла хәкарәтен?
Дамеллалар бәгъзесе, белә торып,
Хасмының²⁴⁷ морад кыла хәсарәтен²⁴⁸.
 
 
Әдвия хамил булмас²⁴⁹ бәгъзе мәрыйз²⁵⁰,
Нәсыйхәт кабул булмас фәззе, гализ²⁵¹;
Шәятыйнның әбһәрен²⁵² өзеп киткән –
Атылып түбәсеннән бәркул-вәмиз^{253 254}.
 
 
«Җарудә» иясенә²⁵⁵ сүземез юк,
Аларга каршы килер йөземез юк;
Рахимуллаһи рахмәтән васигатән²⁵⁶,
Дөньяда сүземез бар, үземез – юк!
 
 
Ул да бер галим икән сөйләй торган,
Голяма мәҗлесендә мәйдан алган,
Морадына мөнафины²⁵⁷ сөймәй торган,
Курае килешкәндә көйләй торган.
 
 
Без дә күрдек угының аткан йирен,
Кай йиргә угы төшеп яткан йирен;
«Фәли көлли вәҗһәтин мүәҗ-җиһәтин»²⁵⁸,
Бәрәкәллаһ, килештереп тапкан йирен.
 
 
Аңа шәрик²⁵⁹ дамелла Мөхибулла,
Рәббани голяманы мөхиб²⁶⁰ мулла!
Әүвәлдә кырын-ярын йөреп иде,
Ахырында кайтып булды мөхикъ²⁶¹ мулла.
 
 
Дамелла Рәхмәтуллаһ аңа нәзыйр²⁶²,
Тәхрират, иттиләгъда раушан замир²⁶³,
Мәрхүмнәр Мәрҗанигә гакс төшкән²⁶⁴,
Аларга һәм мөтабигъ җәме гафир^{265 266}.
 
 
Остазлары Кышкар хәзрәт алга чыккан²⁶⁷,
Галәл-хосус Кәламдә²⁶⁸ данга чыккан,
Бәрагатьтә²⁶⁹ дамелла Мәчкәрәдәй,
Күп галимнәр, мөдәррисләр аннан чыккан.
 

*

 
Курса хәзрәт алардан борын булган²⁷⁰,
Мәдехкә²⁷¹ ул бер лаек урын булган;
Ул мәрхүм – Мәрҗанидәй мәфтүн булып²⁷²,
Күп галим ул газизгә кырын булган.
 
 
Бу зат һәм үз гасрында әгъла²⁷³ галим.
Хасидләрен мөбтәла табгы сәлим²⁷⁴,
Артына бераз әсәр ташлап киткән,
«Камигул-бидәга»²⁷⁵ гүя сәйфе сарим²⁷⁶.
 
 
Һәр бәндә хәзинәсен идәр изһар²⁷⁷,
Вәләкин хәзинәдә тәфавет²⁷⁸ бар;
Ни бар-югын белерсез – дөкән²⁷⁹ ачса,
Һәркемдә бер сәүдә бар хәле микъдар.
 
 
Вәләкин Мәрҗанинең эше башка –
Йылкының толпарындай йолдыз-кашка;
Алыстан шәгъшәгасе²⁸⁰ балкып торган –
Җәүһәрдәй кундырылган алтын ташка.
 
 
Кай эше ул фазыйлның таң калмастай,
Кай сүзе ул камилнең күз салмастай? –
Дәртенә дәрдемәндләр шифа тапды,
Сукырлар күзен ачды карманмастай!
 
 
Сәрхәбадлы²⁸¹ кешеләргә бик килеште,
Булдылар аяк-кулы сызланмастай,
Кәмале²⁸² йир йөзенә мәшһүр булды,
Булдылар яманлауга алданмастай.
 
 
Әсма-и мөстәүрәдән җәмал ачып²⁸³,
Әхбабын²⁸⁴ гашыйк кылды җан калмастай;
Шәҗәрәи дәлилнең²⁸⁵ тамыры тирән –
Алай-болай койынга²⁸⁶ кузгалмастай.
 
 
Беркеткән хөҗҗәт берлән мөддәгасен²⁸⁷ –
Остаи сылу җунып салган таштай;
Эше пөхтә машинаның ширазындай²⁸⁸ –
Җебенең төйгән йире²⁸⁹ таркалмастай.
 
 
Хасидләрнең йөрәкләре салмакланды,
Кирәсе²⁹⁰ авыр булды тарталмастай;
Батырларның кылычыннан каяу²⁹¹ чыкды,
Кайтадан эшкә кереп ялганмастай.
 
 
Айрылдылар күп хасидләр әдәбеннән –
Хасыйле тәкәбберлек²⁹² сәбәбеннән;
Мөганид²⁹³ күркәм йиргә күзен салмай –
Мәкъбулатка тәмәррен гадәменнән²⁹⁴.
 

*

 
Адәм камил булмады кайнап пешмәй,
Мәхәббәт фәнҗаненнән²⁹⁵ шәраб эчмәй.
Дошманнар хәбаләне²⁹⁶ салып карай –
Тургайның тозагына лачын төшмәй.
 
 
Һавада ул бер шоңкар – әйләнә очкан,
Без йөрәмез кара коштай эзләп тычкан;
Төлкеләр анда чыдап торалмайлар,
Гүя бер киң апаннан²⁹⁷ йөрәге очкан.
 
 
Без сатдык муллалыкның коры атын,
Бездән артык яулыклы дөрес хатын;
Күңлемезне бер сындырып еламаймыз,
Уйланып гарасатның вәкафәтен²⁹⁸.
 
 
Ашкан бер галим чыкса – яманлаймыз,
Мәҗлесне гайбәт илән тәмамлаймыз;
Эшемез йә истиһза²⁹⁹, йә хәкарәт,
Үземезне һәр гаептән амандаймыз³⁰⁰.
 
 
Яхшыны сүккән илән аты китмәс,
Яман сүзнең күңелдән даты³⁰¹ китмәс;
Саф алтынны нәҗескә буяу илән –
Нәҗес китәр, алтынның заты китмәс!
 
 
Кыйсык³⁰² ук аткан менән туры китмәс,
Күңелдән яман сүзнең коры³⁰³ китмәс,
Котырган эт һава карап өргән менән
Асманда³⁰⁴ торган айның нуры китмәс!
 

*

 
Ул ирде шәмсе базигътан³⁰⁵,
Мөнәүвәр бәркы ләмигътан³⁰⁶,
Галиш-шаин мөназигътан³⁰⁷ –
Җөда булдык, дәрига, ah³⁰⁸!
 
 
Аның шөһрәттә гонваны³⁰⁹ –
Мөхаккак, дөрре-мәрҗани^{310 311},
Хакаикъ гыйльменең кәне³¹², –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Ки яздым мәрсия бән хар³¹³,
Хасаисын³¹⁴ кылып изһар,
Бу хиндә³¹⁵ юк аңа мигъяр³¹⁶ –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Аның фәкъденә³¹⁷ күп пишләр³¹⁸,
Көенде барча дуст-ишләр –
Труйски мөдәррисләр, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Аның фазлына һиб гонван³¹⁹ –
Тәсанифы ачык борһан³²⁰,
Басыйрәтне³²¹ ачык кылган, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Качан ул зат китеп барды,
Казан күрке китеп калды,
Һәммә әхбаб³²² ятим калды, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Аның мәддахы бихәддер³²³,
Дагыстан, Һиндтә бигадәттер³²⁴,
Бәнем мәдхем викахәттер³²⁵, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Бәрагатьле шәһамәттә³²⁶,
Бәлигышшә-и нәҗабәттә³²⁷,
Бәдигыл-каль ләтафәттә³²⁸, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Мөхәддис җамигыл-әхбар³²⁹,
Мөхаккыйк хавиел әсрар³³⁰,
Мөдәкъкыйк кәшифел-әстар³³¹, –
Жөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Сәкыйуллаһ рухә һәр ан³³²,
Зөлал гафвилә гофран³³³,
Фиракына йөрәк голян³³⁴, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 
 
Гыйнаять³³⁵ кылсаңый, йа Рабб,
Үзем – байгыш³³⁶, атым – арык,
Казан шәһренә бер барып –
Күралмадым, дәрига³³⁷, ah!
 
 
Илаһи, җөмлә³³⁸ хаҗәтем,
Кабул әйлә мөнәҗәтем,
Кабахәт җөмлә халәтем, –
Түзалмадым, дәрига, ah!
 
 
Аның мәдхендә бән газиб³³⁹
Казакъча бер бәет язып,
Тараттым йортка бән таз эт³⁴⁰, –
Җөда булдык, дәрига, ah!
 

*

 
Акмулла, күп сөйләнмә, инде җитәр!
Үзеңнең кайгыңны күр, гомер үтәр,
Яхшының алдын бераз күреп идең –
Имәс идең юл күргәнсез мужик-мишәр.
 
 
Иң әүвәл тулып ятыр синең менең³⁴¹,
Ник кирәк сәмәрәсез³⁴² коры белем?
Сәфәр – алыс³⁴³, инсаф кыл, Хакдан оял,
Борынгы кабахәтлек йитәр, энем!
 
 
Хур кылган үз-үзеңне син бер кисер³⁴⁴,
Әфлисүн арасында син бер кишер;
Намазда лөббе мәгънә³⁴⁵ – бернәрсә юк,
Заһирга³⁴⁶ горурланган син бер кыйшер³⁴⁷!
 
 
Миңа мәгълүм – син үзең күптән яман,
Нәфсең сине өйрәтеп бөккән яман;
Бәлки, бераз яхшырак булыр идең,
Син күрсәң үз-үзеңне эттән яман?
 
 
Котырып, нәфсең буйлап киткән яман,
Җуан муен үгездәй җиккән яман;
Морадынча йитәкләп алып йөреп,
Ничә урында абруеңны түккән яман.
 
 
Күкрәгең катып калган таштай яман…
Эшең күп килешмәгән аннан башкай;
Гыйбадәт дип азапланган коры гадәт –
Ахирәт файдасына ярамастай.
 
 
Аннан башка бик күп синең начар йирең,
Каберчыгар³⁴⁸ йокыңны ачар йирең,
«Вә-әмтаз вәл-йәүм»³⁴⁹ дигәндә кәндә³⁵⁰,
Бәдбәхет, бармы шунда качар йирең?
 
 
Борадәр³⁵¹, баштан бәла без кичергән,
Күп кайгы тарта-тарта, без исергән;
Башым хәйран, эчем вәйран³⁵² – диванамын,
Ни мәгънә чыгар дисез бер исәрдән?
 
 
Кимчелегем билгеле каләмемдән³⁵³,
Җүнсезлегем билгеле кәлямемдән³⁵⁴;
Саде-һәзар гаибанә догаңыздан³⁵⁵,
Өмидвармыз олугъларның җәнабендән³⁵⁶.
 
 
Бар микән бу дөньяда миндәй яман?
Һичбер эшем бармады алга табан;
Моң булып кырык биштән яшем үтте,
Бер эшем төзелгән юк әле һаман.
 
 
Эчемдә юк яшереп саклаганым,
Яманлыкта үземә тиң тапмаганым,
Үземне эт, дуңгызга хисаб итсәм –
Үземне ул вакытта мактаганым.
 
 
Мәгъзурмен³⁵⁷ – инсаф кылып карасаңыз,
Без байгыш – биекләрдән аласамыз³⁵⁸;
Кечрәйтсәңез, кечрәергә мин яраймын –
Үзеңез зураерга ярасаңыз!