Kitobni o'qish: «Шигырьләр / Стихи (на татарском языке)»

© Татарстан китап нәшрияты, 2021

© Моратов Г. В., төзү, 2021

«Акмулланың сүзе шул, кылсаң нәзар…»

 
Акмулланың сүзе шул, кылсаң нәзар¹,
Тереләй үлгәнгә исәп без бер мәзар²;
Дуслар җыелып, мәҗлес хушлаганда,
Алдымыз әле дә булса кызма базар!
Бер лаикъ урынга туры килмәй,
Казакъта тинтерәп йөр азар-мазар.
Һәрнәрсәгә моң булып гомрем үтде,
Мондан болай тәкъдирдә калай³ язар?
Карасаң, Акмулланың диваны¹⁺ бу,
Диванда – шүлләгәнгә⁴ ширбәтле су;
Бәйтенең бере көләр, бере сүгәр,
Туры сүз²⁺ берәүгә – им, берәүгә – у⁵.
Тәзкирә⁶ буламы дип язган булдык,
Хата булса, гаффарсыз⁷, йа Аллаһу!
Күңел дәрде кузгалып тышка чыкды —
Тулган суң чыдатбады⁸ эчтәге⁴⁺ бу!
 

I

Галим булса, лаф орсын хикмәт берлән!..

* * *

Казанда бер фазыйль чыкды алмас булып…

* * *

Сүз кузгар ул ир асыл – кирәк йирдән…

Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе

 
Казанда бер фазыйль⁹ чыкды алмас булып,
Хасидләре¹⁰ күбәйде гам-хас булып¹¹,
Мәгани җәваһирен¹² кулга элгән,
Хәкаикъ¹³ диңгезендә гаувас¹⁴ булып,
Мәйданда ул чыкарды артык гайрәт,
Мизмарда сабикълардан чыкды гъәсрәт¹⁵;
Хәмде лиллаһ, бу диярда¹⁶ бездән чыкды
Мәрҗани Шиһабетдин ахунд хәзрәт!
Караңгыда фанусны¹⁷ кабызган ул,
Кайнар сөткә сары майны тамызган ул;
Янбугыссәлямәтдән¹⁸ юллар ачып,
Әнһарелхәкаикъны¹⁹ агызган ул.
Сүз кузгар ул ир асыл – кирәк йирдән,
Ходаем фирасәтле²⁰ йөрәк биргән;
Мөһәндисләр²¹ сизмәгән йирдән казып,
Чыкарды татлы суны тирән йирдән.
Болагы²² – саф, чәйгә һәркем су алгандай,
Хаклыкка чүлләгәнләр²³ куангандай;
Дөррәсендән²⁴ канча бала сөткә туеп,
Башкалар була калды су алгандай.
Тәхкыйкләрен²⁵ күргән адәм куангандай,
Голямага²⁶ сәрдар булып ту²⁷ алгандай;
Мөбариз мәйданына бу чыккан соң²⁸,
Батырлар була калды җугалгандай.
Аңлаусыз һичкем аңа тотынмасын,
Анау-монау кеше имәс²⁹ чобалгандай.
Палуанлардан³⁰ йыгълып бу күргән юк,
Бәйгене берәү алса – бу алгандай!
Мөселманга каршуга лаикъ имәс,
Инсафлы урыс күрсә инангандай,
Ул бер фазыйль галляма³¹ – узган тапдан³²,
Хаззы³³ бар дәрәҗәи иҗтиһаддан;
Әгъдасенә³⁴ җан аямай каршы торып,
Аның өчен мөҗаһидмез³⁵ алгы сафдан.
Дәкаикътә³⁶ мөшкил чишеп калдырган ул,
Биш йөз елгы батырларны талдырган ул,
Мисленә әһле гасыр гъәдил тапмай³⁷,
Йөрәген мөганиднең³⁸ яндырган ул.
Һәр йирдә сәнәд³⁹ илә сүзе баһир⁴⁰,
Халенә къале⁴¹ шаһид көндәй заһир⁴²;
Бу заманда туган юк аңа нәзыйр⁴³
Мәгърифәтерриҗальдә⁴⁴ мондай маһир.
Үтә алмайлар эзендән басып аның,
Китә алмайлар юлындан ашып аның;
Хакъ нурын сүндерә алмай мөганидләр,
Күрә алмайлар галәмгә фашын аның⁴⁵!
Аһ, дәрига⁴⁶! Баралмадым кашына аның,
Сүзенә артыкча мин гашыйк аның;
Һәр тарафка сөйүледдәкаикъдан⁴⁷
Агызган йиме гыйрфан⁴⁸ ташып аның.
 

* * *

 
Мин үзем бер дәрдемәнд⁴⁹ диванәмен,
Кайда бер тәхкыйк күрсәм, куанамын.
Бу затда гаҗәб тәхкыйк⁵⁰ күргәнән соң,
Биззарур⁵¹ шул сәбәбдән хуб аламын.
Мин бер¹⁺ арык бүредәй җилеп йөргән,
Куян, карсак, төлке исен сизеп йөргән;
Берәүе кулга төшсә, бере төшмәй,
Арык, аксак киз килсә⁵², элеп йөргән.
Мәҗлесенә карай гына гаугамыз бар,
Кодыгына⁵³ карай гына каугамыз⁵⁴ бар,
Эрбет менән Мәкәрҗәгә²⁺ чама кайда —
Базарына карай гына сәүдәмез бар.
Бәхтемез ачылмаган без бер фәкыйрь,
Абыруем артык юк, эшем такыр.
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым⁵⁵ бар³⁺,
Аның һәм бәгъзе йире какыр-макыр.
Ул заман китаб кайда бу замандай,
Йөримен тирән йирдән су алалмай;
Бер шәрик⁵⁶ калын китаб остап торса⁵⁷,
Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе алаңдай.
Үгәй ана кулында йәтим калдым,
Андан да бик эрәтем китеп калдым.
Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал⁵⁸,
Кайда мелла⁵⁹ бар дисә, йитеп бардым.
Фәкыйрьлекдән артык фән күрә алмадык,
Шәһәр чыгып, алыс юлга йөрә алмадык;
Мәргәннәрне танырлык хәлемез бар,
Шул сәбәбдән сабыр кылып тора алмадык.
Аз гына дәресем бар кыш вакытда,
Китаб карау – гадәтемез буш вакытда;
Бездән дә фәйзъ бабы⁶⁰ бикләнгән юк —
Аңлаймыз кәеф килгән хуш вакытда.
 

* * *

 
Уйламаңыз «Җарудә»не⁴⁺ күргән юк дип,
Әгәр күрсә, гыйбарәтен белгән юк дип.
Кадәри халь⁶¹ садак тарткан⁶² егетләр бар, —
Уйламаңыз дөньяда мәргән җук дип⁵⁺.
Мәргәнгә Ходай бирсә туры сәһем⁶³,
Аңа булса мөкарин туры фәһем⁶⁴,
Гатасына манигъ юк⁶⁵, – беләсезме?
Къәдде гыйлем көлле аннас мәшрәбеһем,
Тәгаррызга минем нә микъдарым бар?⁶⁶
Үземнең ноксаныма⁶⁷ икърарым бар;
Без – кырмыска, сез Сөләйман⁶⁺ булганда да,
«Фә-әйнә тәзһәбунә?» дән әхбарым бар!⁶⁸
Дамелла икәнеңез исемездә,
Фәкыйрьне дә алыңыз исеңезгә;
Акырын җәяүләтеп артка төштек,
Акмулланы фәлән-төгән дисәңез дә.
Ирнең хәле беленер ләфыз атса⁶⁹,
Кемнең хәле беленер мөбһәм ятса⁷⁰?
Мәгърифәгә⁷¹, сыйфатка ярап китә,
Некирә бер вәҗһедән тәхсыйс тапса⁷².
Берәүгә морад булса хакъның яды⁷³,
Мәгърифәт микъдарында аңа бади⁷⁴.
Әлһади әсмасына мазһар булыр:
Истигъдад, кабилият, шарты гади⁷⁵.
Һәркемгә хазз бирелгән кыйсмәт берлән⁷⁶,
Ирләргә нисбәт бирмә хиссәт⁷⁷ берлән;
Тәхкыйрьгә⁷⁸ меллалыкның хаҗәте юк,
Галим булса, лаф орсын хикмәт берлән!
Дәрдсезләрнең эше юк һиммәт берлән,
Һиммәтленең⁷⁹ кулы кыска кыйльләт⁸⁰ берлән;
Халыкның нәзарында⁸¹ хур күренеп,
Гомре үтәр бичараның зилләт⁸² берлән!
 

* * *

 
Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән,
Анчә күз алартманыз хиддәт берлән;
Ниһайя булса мөкайяд йә мәъүл⁸³:
Хәрәм-хәләл шәхсенә нисбәт берлән.
Һәр фәндә шигырь менән китаб тулы.
Карасак, ияләре кандай⁸⁴ олы!
Газалидәй⁷⁺ риҗальгә⁸⁵ кем туктамай,
Үзеңез дә беләсез, Алла колы!
Әһле дәрд шагыйрь булса, үзен – малик,
Булмаса, шигырь менән вирдән тарикъ⁸⁶:
Мотлака мәнгы кылмак⁸⁷ уңай булмас,
Һәм йәнә, ләһү булса, ләм йөбарик⁸⁸.
Шагыйрьләрнең әксәре әһле салик⁸⁹,
Әйткәнләр ничә төрле көйгә салып,
Вәхшәтдә шигырь түгел – җыр җырлаган
Әзһәде сәхабәдән⁹⁰ Ибне Малик⁸⁺.
Шигырь дөрест – нәсихәтне хамил булса⁹¹,
Иясе кадәри халь гамил булса⁹²;
Ишеткән адәмнәрне йылаткандай,
Вәгазь менән гыйбрәтне шамил булса⁹³.
Киткәнләр кандай ирләр гәүһәр сачып,
Аларның эшләренең юлы ачык.
Гаҗаиб кыйммәт әсәр калдырганлар,
Хикмәтнең мәхзәнендән мисраг ачып⁹⁴.
Һәр җандар⁹⁵ сәйран кылыр сәбилендә⁹⁶,
Былбыллар җәүлан кылыр⁹⁷ сәрирендә⁹⁸,
Әсаҗигылькәләмне тәхмир кылды
Ходаем фөсәханең замирендә⁹⁹.
Кандай рижаль туган юк йир йөзендә —
Остазның нәтиҗәсе тәлмизендә¹⁰⁰.
Җариядән тәганни вакыйг булган¹⁰¹
Гаед көн рәсулулла дәһлизендә¹⁰².
Мәкъсудны бу урында кылдык нәфад¹⁰³,
Иншалла, карышмас әһленнәкъкад¹⁰⁴,
Җарияне тәмкиндән заһир – дәлил,
Шаригънең сөкүтендән җәваз мөфад¹⁰⁵.
 

* * *

 
Бер китаб бар, иясе кайсыңыз ул?
Китабында исме юк, шәхсе мәҗһүл¹⁰⁶,
«Тәварихел-Болгар»⁹⁺ дип исем биргән,
Эчендә сәвабендан¹⁰⁷ хатасы мул.
«Назурә»гә¹⁰⁺ бер мөганид¹⁰⁸ батыр икән,
Тиз керсә ярар иде оҗмахка шул!
Үз тарафын күтәргән күккә чаклы,
Муллалары булган соң үзенә кол.
Борадәр¹⁰⁹, сезгә үтенәм сәлам язып,
Күзең сал: Мәрҗани – ул Тимер казык!¹¹⁺
Булмаса, кыйбла тапмай адашырсың,
Караңгыда җүн белмәй юлдан язып!
Имгәнеп, коры, бикяр¹¹⁰ азапланма,
Бакыр чыкмас урындан алтын казып!
Төлкедәй йөгрекмен дип ашсаңыз да,
Сыйракдан ала торган мин бер таз эт¹¹¹.
Бу сәбәбдин сезләргә сәлам язам,
Бу якка килеп ятыр сезнең азан;
Ир булган ирәнләрне хур тотмаңыз —
Гатасына¹¹² шарт имәс Кышкар¹²⁺, Казан.
Әдәбсезлек имәсме¹¹³ бу кылганың:
Ишәккә тиңәрәсез ир толпарын!
Мөхакәмә кылмас дип уйладыңмы,
Сукыр дип белепмидең йортның барын?!
Сезләргә таң каламын уйлай-уйлай, —
Калайынча¹¹⁴ сезнең як зиһен куймай?
Болытдай, көннең нурын пәрдәләгән
Сезләргә шул сәбәбдин күңел тулмай!
Хәленчә голямага мәдех¹¹⁵ лаикъ,
Вәләкин һәр кош очып лачын булмай.
Мондан башка әйтер сүзем тулып ятыр,
Тәгъийнләп һәрбер сүзне әйтеп булмай.
Эшеңез мөзәйяндер вәһмеңездә,
Сүзеңез мөбәйяндер зәгъмеңездә¹¹⁶,
Мең мулла рәдд кылсаңыз¹¹⁷ – ни кайгы бар? —
Дустлар да бар кагарлык рәгъмеңезгә¹¹⁸!
Җик күргәч, бер яланы ябарсыз сез,
Кик кылгач¹¹⁹, бер караны ягарсыз сез;
Арткы як ачылганның ачуындан,
Әлбәттә, бер яман ат тагарсыз сез.
«Бәркыльвәмиз¹²⁰»¹³⁺ чигәңезгә чирткәндәй соң,
Чаяндай, чыдай алмай чагарсыз сез.
Ул фазыйль Газалидәй булсадагы,
Рәдденә тәһафөтләр¹⁴⁺ язарсыз сез¹²¹.
Хәкаикыльголүмдән әгъраз кылып,
Киберсеп, ул ягына нәзарсыз сез¹²².
Үзеңездән бер фазыйль була калса,
Иттифакы җәмилгә¹²³ – начарсыз сез;
Хәсәд бәгьзы гадаүәткә мөбдаэ булып¹²⁴,
«Фә-исляху!»¹²⁵ әмерендән качарсыз сез.
Арыслан берлә алышып арыклаган,
Хәсәд берлә саргайган аҗарсыз¹²⁶ сез.
Әлбәттә, инде мине сөймәссез сез,
Бер бичара хакъгүй¹²⁷ икән димәссез сез.
Карендәш, бер инсафка килсәңез ни? —
Фиргавеннең¹⁵⁺ варисы имәссез сез!
Борадәр, минлекне куй галялхосус¹²⁸,
Мин-минлек иясенә китерер носс¹²⁹,
Мәрҗанигә алышырга кем чыдасын? —
Куәсенә дәлаләт кылса носус!¹³⁰
Фазыйльне фазыйль белсәк, эчен көймәс,
Һәркачан тәвазыйгда бармы нәкыс¹³¹?
Батыр менән көрәшсәң, сау калмассың,
Аяймын, бил-умыркаң өзелсә, дус.
Ул сезгә җәүһәр җыеп нәсар кылды¹³²,
Инде син кадерен белеп итәгең тус¹³³;
Ала алмай ул җәүһәрдән коры калсаң,
Бәхтеңнең шомындан, бел, артыңны кыс!
Кил, зинһар, борадәрем, инсафка кил,
Куәтең канча¹³⁴ икән – чамаңны бел!
Халь килсә, аның эшен сез дә эшләңез.
Булмаса – файда бирмәс такылтак тел.
Белгәнгә нигә эчең көя синең? —
Эшен күр моталәга иясенең¹³⁵!
Һәр фәннең бер сайлаган риҗале бар, —
«Иясе серен белер биясенең».
Керләсәң һәрнәрсәне – карайтырсың,
Хасидсез¹³⁶ андай фазыйль калай¹³⁷ торсын?
Исламбул, Мисыр, Шамда¹⁶⁺ нәзыйре юк¹³⁸, —
Кышкар, Казан, Дагыстан болай торсын!
Бу чакда һичкем аңа тиң килмәйде,
Бу яклар һичкемне аңа тиңәрмәйде.
Батырлары мәйданга чыгып күрсен,
Булмаса, «ул белмәй» не кем белмәйде?!
Үлчәде истыйрлябен мөһәндисләр,
Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр¹³⁹,
Һәр йирдә табгы сәлим¹⁴⁰ әфазыйльдән¹⁴¹,
Хосусән Труйски¹⁷⁺ мөдәррисләр.
Хосусән хаҗи хәзрәт кылды тәсдикъ,
Ушандак¹⁴² ишан хәзрәт галяттәхкыйк¹⁴³¹⁸⁺ —
Фөкарага¹⁴⁴ кыйблэ-и хаҗәт булган,
«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гъәмикъ»¹⁴⁵.
Болар да сез белгәнне белгәндәйләр,
Китабны сез чамалы күргәндәйләр;
Шаһбаздай¹⁴⁶ ялтыраган бер шоңкарлар,
Тойгынның¹⁴⁷ аягындан элгәндәйләр.
Моталиб талиядә хәккан мәркат,
Мәкасыйд талиядә хакка миръат¹⁴⁸,
«Игътибар» да игътибарга алган икән
Хөрмәтле Ризаэтдин¹⁹⁺ – бер кямил зат.
Җөмлә дилсаф¹⁴⁹ әһле инсаф алды гыйбрәт,
Казанга бу сәбәбдин килде фәхрәт¹⁵⁰,
Рөтбәсенә мөтталигъ мөхлис икән¹⁵¹
Дамелла Борһанетдин казый²⁰⁺ хәзрәт.
Әлхасыйль¹⁵², күп әфазыйль салды колак,
Барып табып әйтүгә телем чулак;
Мәмсәви дамелланың²¹⁺ мәдхе калай?
Ләззәтле гыйбарәте – егет сымак.
Гайре чит вилайәтдән¹⁵³ ничә ирләр,
Исламбул, Һиндстандан мөшаһирләр¹⁵⁴
Китабларын кабул кылып бастыртканлар²²⁺,
Чалкаеп йөри бирсен мөкябирләр¹⁵⁵!
Тәгассыбын¹⁵⁶ калдырмас бозык замир¹⁵⁷,
Сусыныңны²³⁺ кандырмас корык гадир¹⁵⁸,
Ай торганда чулпанга гашыйк булган, —
Ни кылсын көннең нурын ул бер зарир¹⁵⁹!
Ай булмаса, йолдыз берлә төн яктырмай,
Фәркъдандан²⁴⁺ мөстәгъни бәдре мөнир¹⁶⁰,
Замирем мөзәккәр¹⁶¹ дип мактанмасын,
Кояшка хурлык бирмәс тәэнис замир^{162 25+}.
Ничә мин-мин дигәнләр йоксын ачкан,
Гафләтдән тәнбиһ кылган бу бер нази¹⁶³,
Җиһанда хале гайан къале бәйан^{164 26+},
Әфазыйльдән мөсәлләм җами гафи¹⁶⁵;
«Җәлал» га хашиясе^{166 27+} аңа шаһид,
Нә кадәр мәдех кылсак, шунчә җәдир¹⁶⁷.
Ливаъи тәхкыйкатьне хамил булга¹⁶⁸
Мөбариз¹⁶⁹ арасында бу – бер әмир!
Җәридәи замандай җәмал ачы¹⁷⁰,
Күргәзде йәде бәйза²⁸⁺ ялгыз бу ир.
Кайсысындан күренде мондый бәйан?
«Өййәһум йүнәббиъүкә мисле хәбир?»¹⁷¹
«Хикмәте балигасе»²⁹⁺ кандай икән?
Зәукы сәлим¹⁷² иясенә балдай икән;
Осуле хәкаикъны хамил булган¹⁷³
Адәмнең тәнендәге җандай икән.
Хәдисдә¹⁷⁴ мәһарәтен нәзар кылсаң,
Әсхабдән ишеткәндәй³⁰⁺ аңлай икән¹⁷⁵.
Мондай гали галимгә тел озаткан —
Ул үзе дүрт аяклы малдай икән!
 

* * *

 
Казакъча шигырь яздым ачык кылып,
Хасидләрнең йөрәген ачындырып.
Тәхкыйкләрен күргән соң куангандан,
Китабларын карыймын да гашыйк булып.
Тәсныйфлары басыйрәтне ярук кылган¹⁷⁶,
Нәфис, хәсис¹⁷⁷ арасын фәрекъ кылган¹⁷⁸;
Адашканда киз килеп¹⁷⁹ балга төшкән —
Мин байгыш бер кырмыска гарык булган.
Унбиш ел «Назурә»сен алганыма,
Карай-карай баш очыма салганыма;
Шифаи садр андан хасил итдек¹⁸⁰,
Эленмәй хасидләрнен кармагына.
Морадлары мөкябәрә¹⁸¹ булгандай соң
Хасидләр күз салмайлар аръягына;
Гавайлары, мулласына табигъ булып¹⁸²,
Дөрләтеп ярып йөри ярмагына¹⁸³.
Нигә мончә безләрдә әдәб кыска?
Кәмаләт болай торсын – гакыл вуста¹⁸⁴.
Бер йиргә килештереп хат язалмай,
Берәүне яманларга кандай оста!
Бәгъзесе укый да алмай гыйбарәтен,
Кямилгә кандай кыла хәкарәтен?
Дамеллалар бәгъзесе, белә торып,
Хасмының морад кыла хәсарәтен¹⁸⁵.
Әдвия хамил булмас бәгъзе мәрыйз,
Нәсихәт кабил булмас фәззы гализъ¹⁸⁶.
Шәятыйнның¹⁸⁷ әбһәрен¹⁸⁸ өзеп киткән —
Атылып түбәсендән «Бәркыльвәмиз¹⁸⁹».
«Җарудә» иясенә сүземез юк,
Аларга каршы килер йөземез юк,
Рәхимуллаһи рәхмәтән васигатән¹⁹⁰,
Дөньяда сүземез бар – үземез юк!
Ул да бер галим икән сөйләй торган,
Голяма мәҗлесендә мәйдан алган,
Морадына монафины¹⁹¹ сөймәй торган,
Курае килешкәндә көйдәй торган.
Без дә күрдек угының аткан йирен,
Кай йиргә угы төшеп яткан йирен, —
«Фәликөлли вәҗһәтин муәҗҗиһәтин»¹⁹²,
Бәрәкалла, килештереп тапкан йирен.
Ана шәрик дамелла Мөхибулла³¹⁺,
Раббани голяманы мөхиб мулла¹⁹³,
Әүвәлдә кырын-ярын йөреп иде,
Ахырында кайтып булды мөхикъ¹⁹⁴ мулла.
Дамелла Рәхмәтулла аңа нәзыйр^{195 32+},
Тәхрират иттилягъда рәүшан замир¹⁹⁶,
Мәрхүмләр Мәрҗанигә гъәкс төшкән¹⁹⁷,
Аларга һәм мөтабигъ җәме гафир¹⁹⁸.
Остазлары Кышкар хәзрәт³³⁺ алга чыккан,
Галялхосус кәлямдә³⁴⁺ данга чыккан,
Бәрагатьдә¹⁹⁹, дамелла Мәчкәрәдәй,
Күп галимләр, мөдәррисләр андан чыккан.
 

* * *

 
Курса хәзрәт³⁵⁺ алардан борын булган,
Мәдехка ул бер лаикъ урын булган,
Ул, мәрхүм, Мәрҗанидәй мәфтүн булып²⁰⁰,
Күп галим ул газизгә кырын булган.
Бу зат һәм үз гасрында әгъля галим²⁰¹,
Хасидләрен мөбтәля табгы сәлим²⁰²,
Артына бераз әсәр ташлап киткән,
«Камигыльбидәга»³⁶⁺ гүя сәйфе сарим²⁰³.
Һәр бәндә хәзинәсен идәр изһар²⁰⁴,
Вәләкин хәзинәдә тәфаүәт²⁰⁵ бар;
Ни бар-югын белерсез – дөкян²⁰⁶ ачса,
Һәркемдә бер сәүдә бар хале микъдар²⁰⁷.
Вәләкин Мәрҗанинең эше башка,
Йылкының толпарындай йолдыз-кашка.
Алыстан шәгъшәгасе²⁰⁸ балкып торган
Җәүһәрдәй кундырылган алтын ташка.
Кай эше ул фазыйльнең таң калмастай,
Кай сүзе ул кямилнең күз салмастай? —
Дәрденә дәрдемәндләр шифа тапды,
Сукырлар күзен ачды карманмастай!
Сәрхәбадлы²⁰⁹ кешеләргә бик килешде,
Булдылар аяк-кулы сызланмастай.
Кәмале йир йөзенә мәшһүр булды,
Булдылар яманлауга алданмастай,
Әсмаэи мөстәүрәдән җәмал ачып²¹⁰,
Әхбабын²¹¹ гашыйк кылды җан калмастай;
Шәҗәрәи дәлилнең²¹² тамыры тирән, —
Алай-болай койынга²¹³ кузгалмастай.
Беркеткән хөҗҗәт²¹⁴ берлән мөддәгасен²¹⁵,
Остайы сылу²¹⁶ җунып салган таштай;
Эше пөхтә машинаның, ширазындай,
Җебенең төйгән йире таркалмастай.
Хасидләрнең йөрәкләре салмакланды,
Кирәсе²¹⁷ авыр булды тарталмастай.
Батырларның кылычындан каяу чыкды,
Кайтадан эшкә кереп ялганмастай.
Айрылдылар күп хасидләр әдәбендән —
Хасыйле тәкәбберлек сәбәбендән;
Мөганид²¹⁸ күркәм йиргә күзен салмай —
Мәкъбулатка тәмәррөн гадәмендән²¹⁹.
 

* * *

 
Адәм кямил булмады кайнап пешмәй,
Мәхәббәт фәнҗанендән²²⁰ шәраб эчмәй.
Дошманлар хәбаләне²²¹ салып карай —
Тургайның тозагына лачын төшмәй.
Һавада ул бер шоңкар әйләнә очкан,
Без йөрәмез кара коштай эзләп тычкан;
Төлкеләр анда чыдап тора алмайлар,
Гүя бер киң апандан²²² йөрәге очкан.
Без сатдык меллалыкның коры атын,
Бездән артык яулыклы дөрест хатын;
Күңлемезне бер сындырып еламаймыз,
Уйланып гарасатның вәкафатын²²³.
Ашкан бер галим чыкса – яманлаймыз,
Мәҗлесне гайбәт илән тәмамлаймыз;
Эшемез йә истиһза²²⁴, йә хәкарәт,
Үземезне һәр гайбдән амандаймыз²²⁵.
Яхшыны сүккән илан аты китмәс,
Яман сүзнең күңелдән даты^{226 37+} китмәс;
Саф алтынны нәҗескә буяу илән
Нәҗес китәр алтынның заты китмәс!
Кыйсык ук аткан менән туры китмәс,
Күңелдән яман сүзнең куры²²⁷ китмәс,
Котырган эт һава карап өргән менән
Асманда торган айның нуры китмәс!
 

* * *

 
Ул²²⁸ ирде шәмсе базыгдан^{229 38+},
Мөнәүвәр бәркы лямигъдан²³⁰,
Галәшшәэн моназигъдан²³¹, —
Җөда булдык²³², дәрига, аһ!
Аның шөһрәтдә гонваны:
Мөхәкъкак дөрре мәрҗани²³³,
Хәкаикъ гыйльменең кяне²³⁴, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Ки яздым мәрсия бән хар,
Хасаисын²³⁵ кылып изһар,
Бу хиндә²³⁶ юк аңа мәгъяр²³⁷, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Аның фәкъденә күп пишләр²³⁸,
Көенде барча дуст-ишләр —
Труйский мөдәррисләр, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Аның фазлына һиб гонван²³⁹,
Тәсанифы – ачык борһан²⁴⁰,
Басыйрәтне²⁴¹ ачык кылган, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Качан ул зат китеп барды,
Казан күрке китеп калды,
Һәммә әхбаб²⁴² йәтим калды, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Аның мәддахы бихәддер²⁴³,
Дагыстан, Һинддә бигадәддер,
Бәнем мәдхем вәкахәтдер²⁴⁴, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Бәрагатьле шәһамәтдә,
Бәлигышшәэн нәҗабәтдә,
Бәдигылькъаль ләтафәтдә²⁴⁵, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Мөхәддис җамигыль әхбар,
Мөхәкъкыйк хавиел әсрар,
Мөдәкъкыйк кяшифеләстар²⁴⁶³⁹⁺, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Сәкыйулла рухә һәр ань,
Зөлял гафвилә гофран,
Фиракына йөрәк голйан, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
Гыйнайәт кылса²⁴⁷ ни, йа рабб,
Үзем байгыш, атым арык,
Казан шәһренә бер барып
Күралмадым, дәрига, аһ!
Илаһи, җөмлә хаҗәтем,
Кабул әйлә мөнәҗәтем²⁴⁸,
Кабахәт җөмлә халәтем, —
Түзалмадым, дәрига, аһ!
Аның мәдхендә бән газиб,
Казакъча бер бәет язып,
Тараттым йортка бән таз эт²⁴⁹, —
Җөда булдык, дәрига, аһ!
 

* * *

 
Акмулла, күп сөйләнмә, инде җитәр!
Үзеңнең кайгыңны күр, гомер үтәр.
Яхшының алдын бераз күреп идең,
Имәс идең²⁵⁰ юл күргәнсез мужик-мишәр.
Иң әүвәл тулып ятыр синең менең^{251 40+},
Ник кирәк сәмәрәсез²⁵² коры белем?
Сәфәр – алыс²⁵³, инсаф кыл, хакъдан оял.
Борынгы кабахәтлек йитәр, энем!
Хур кылган үз-үзеңне син бер кисер²⁵⁴,
Әфлисун арасында син бер кишер;
Намазда лөббе мәгънә²⁵⁵ бернәрсә юк,
Заһирга²⁵⁶ горурланган син бер кыйшер²⁵⁷!
Миңа мәгълүм: син үзең күпдән яман,
Нәфсең сине өйрәтеп бөккән яман.
Бәлки, бераз яхшырак булыр идең,
Син күрсәң үз-үзеңңе этдән яман.
Котырып, нәфсең буйлап киткән яман,
Җуан муен үгездәй җиккән яман;
Морадынча йитәкләп алып йөреп,
Ничә урында абруеңны түккән яман.
Күкрәгең катып калган таштай яман…⁴¹⁺
Эшең күп килешмәгән андан башкай,
Гыйбадәт дип азапланган коры гадәт
Ахирәт файдасына ярамасдай.
Андан башка бик күп синең начар йирең,
Каберчыгар²⁵⁸ йокыңны ачар йирең,
«Вә-әмтаз вәлйәүем» дигәндә көндә²⁵⁹,
Бәдбәхет! бармы шунда качар йирең?
Борадәр, башдан бәла без кичергән,
Күп кайгы тарта-тарта без исергән;
Башым хәйран, эчем вәйран – диванәмен,
Ни мәгънә чыгар дисез бер исәрдән?
Кимчелегем билгеле каләмемдәй,
Җүнсезлегем билгеле кәлямемдән²⁶⁰;
Сад-һәзар гаибанә догаңыздан,
Өмидвармыз олугъларның җәнабендән²⁶¹.
Бар микән бу дөньяда миндәй яман?
Һичбер эшем бармады алга табан;
Моң булып кырык биштән яшем үтде⁴²⁺,
Бер эшем төзәлгән юк әле һаман.
Эчемдә юк яшереп саклаганым,
Яманлыкда үземә тиң тапмаганым;
Үземне эт, дуңгызга хисаб итсәм —
Үземне ул вакытда мактаганым
Мәгъзурмен²⁶² – инсаф кылып карасаңыз,
Без байгыш биекләрдән аласамыз⁴³⁺,
Кечрәйтсәңез, кечрәергә мин яраймын,
Үзеңез зураерга ярасаңыз!
 

«Бәгъдәссәлам, Нургали мулла, сезгә…»

а)

 
Бәгъдәссәлам, Нургали мулла¹⁺, сезгә,
Ходаем инсаф бирсен күңлеңезгә;
Бозау улып уйнакласа, утка басар, —
Тик ятмасаң, төшдең инде безнең күзгә.
Сез дә бер йөгрексенгән төлке икәнсез,
Без йөреп төшдек инде сезнең эзгә;
Бер дә нәүбәт килде инде бу көн безгә,
«Безгә йитәр кеше юк», – дип өмид өзмә.
Синең дә бер әрүахың²⁶³ күтәрелсен,
Җәелсен хасиятең бераз «йөз» гә²⁺;
Хәрарәтдән мәхмүм булып²⁶⁴ эчең көйсә,
Сусыныңны кандырыр безнең сөзмә.
Мөхәкъкыйк²⁶⁵ Мәрҗанигә аузын ачкан,
Йыландай зәһрен сачкан мулла сезмә?..
Моныңны аяймын, борадәрем, —
Котырсаң да, Уралдай тауны сөзмә!
Һәр шәйне мәузыйгына²⁶⁶ куймак кирәк,
Мөрәүәрне²⁶⁷ мунчак берлә бергә тезмә!
Мулла дигән кари була беләсезме?
Тасаууф²⁶⁸ китабларын күрәсезме?
Башкортның наград алган кантонындай,
Мулласызмы йә чинауник-түрәсезме?!
Мөҗтәһид²⁶⁹ галимгә каршы торып,
Кабергә талаш берлә керәсезме?
Гомреңезнең күбе үтде гауга берлә,
Мәрҗанине йиткәрмәм³⁺ дигән сәүдаэ²⁷⁰ берлә;
Сөннәтчә эшемез юк һәм алдаймыз,
Әһле сөннәтмез⁴⁺ дигән дәгъва берлә.
Артыкызны ачкан соң күрәсез йик²⁷¹,
Әйтәсез шул сәбәбдән «залль-мозыйлль»²⁷² дип.
Кәлимулладан⁵⁺ әсдәкъ²⁷³ ни нәрсә бар?
Әйтделәр: «Әсатирел әүвәлин»²⁷⁴, – дип.
Сез дә шулай тәҗавез кылдыңыз²⁷⁵ күп,
Йортымызга фетнә салды ушындай гәп.
Сезгә каршы без әйтсәк – ник ярамай:
«Вә һәм фи тогъяниһим йәгъмәһун», – дип?²⁷⁶
Батырны «батыр» диләр – көчен күргәч,
Останы «оста» диләр – эшен күргәч,
Ул минем атам имәз, остаз имәз^{277 6+}, —
Хаклыкны тәсдикъ зарур, эшен күргәч!
Фикъһдә²⁷⁸ бу заманның Ногманы⁷⁺ бу,
Хикмәтдә бу заманның Локманы⁸⁺ бу;
Үткәнләр үтеп китде, инде хәзер
Әһле сөннәт рәһбәре²⁷⁹ – солтаны бу!
Борадәр, син үзеңне ихтисаб ит²⁸⁰,
Мәрҗанине мөҗтәһиддән⁹⁺ син хисаб ит, —
Йир йөзенә нуры төшкән ул бер кояш,
Ул кояшның нурындан икътибас ит²⁸¹!
 

б)

 
Күп сәлам, Нургали мулла, сезгә,
Ходаем инсаф бирсен күңлеңезгә;
Бозау¹⁰⁺ күп уйнакласа, утка баса, —
Тик ятмай син дә төштең безнең күзгә.
Синең дә әрүахың¹¹⁺ күтәрелсен,
Җәелсен хасиятең бераз «йөз» гә;
Сез дә бер йөгерек төлке икәнсез,
Без бүредәй төштек инде эзеңезгә.
Тик тору кирәк иде җүнең белән,
Тыныч кына, кадәри халь көнең белән;
Гыйлемең зур, йәшең өлкән ага булсаң,
Сөйләшеп кара син бер энең белән.
Ишетдем акырып яткан бер батыр дип,
Борын сәүдәм юк иде синең белән.
Бер чалуга мин дә яман имәс идем,
Кем икәнең инде бел моның белән.
Борындай белгәнем юк синең серең,
Бу якка мәгълүм түгел үлең, терең;
Мәрҗанине һәм җиңалмай, ни куялмай,
Кан булып җыелдымы эчтә чирең?!
(…)
Бәлки сез ул тарафда дамелласың,
Хәкыйкатьдә йә мулла, йә сулдасың,
Раббани голямадан²⁸² булам дисәң,
Сабыр кылу кирәк иде бу юлда син!¹²⁺
Мәрҗанигә галиб булу²⁸³ сезгә мәмнугъ²⁸⁴,
Гадавәт җиһанга фаш: хөссәд, матмугъ²⁸⁵;
Ул фазыйльне ифк газим²⁸⁶ нийәт кылып¹³⁺,
Уйнай торган улмы иде синең тиңең?
Мөҗтәһиддәй галимгә тел тигезгән,
Сәлямәт торса икән кямил динең¹⁴⁺.
Биниһайә хәкарәт¹⁵⁺ кылды дигәч,
Йөрәгем булып китде телем-телем;
Бер газизне талатып тормайык дип,
Кузгалды бу сәбәбдән фәкыйрь энең.
Кызу мичтән чыккан соң, эссе булып,
Аузыңды пешермәсен безнең белен!
Мөселманның пәрисе суккан микән,
Касыйдәсез басылмас синең җенең¹⁶⁺.
(…)
Батырны «батыр» диләр – көчен күргәч,
Останы «оста» диләр – эшен күргәч;
Ул миңа остаз имәс, ата имәс, —
Хаклыкны тәсдикъ зарур, эшен күргәч¹⁷⁺.
(…)
Гомреңнең күбе үтде гауга белән,
Барыгызны җиңәм дигән сәүдаэ белән,
Сөннәтчә һәм булмаймыз, һәм алдаймыз,
Әһле сөннәтмез дигән дәгъва белән¹⁸⁺.
Тыя торган аксакаллар вафат булды,
Инде безгә фетнә салу ансат булды;
Казан халкы башларын без каңгырттык¹⁹⁺,
Вөҗүдемез гайне²⁸⁷ бер афәт булды.
(…)
Сүз күп булыр дөньяда тотылмаган,
Дошмансыз һичкем тыныч утырмаган,
Даимән сәбәб: әгъдаэ²⁸⁸ фетнәсендән
Җиһанда әфазыйльләр котылмаган.
Симерсә, берен бере этдәй талар,
Дәүләткә адәм бармы котырмаган?
Сәлиметтамгъ²⁸⁹ адәм табыр хәл юк,
Эчен бер гөман менән тутырмаган²⁰+.
Туры сүзгә һауалылар очынып китә,
Чатнаган пыяладай шытырдаган;
Хаклыкда урыны килсә, тел тартмайды,
Акмулла дигән байгыш тыпырдаган.
(…)
Әрләшкән хатын-кыздай, көлке булып,
Ояты ким булганы юк усыргандан.
Әүляде хакыйкатькә хәҗаләт шарт²⁹⁰ —
Нәтиҗә хасил булмай кысыр малдан.
Бокаларны²⁹¹ сөзештереп, бак-бак булып,
Мөселман сыйырлары кысыр калган.
Ясауылны шайтандай сайласаңыз,
Дөньяда нәрсә куймас мөселмандай?
Әллә качан сезнен паруд²⁹² тунган микән,
Булмаса, хакъдан күзен йомган микән?
Артыкча таза йирне артка ташлап,
Чебендәй кутыр җиргә кунган микән?
(…)
Йөргән җирем казакъның, бадиясе²⁹³,
Гыйлемгә аз әсбабе гадиясе²⁹⁴.
Тирә-ягым китабдан хали имәс,
Утырган урыным – бер каз оясы!
Куйганмын төрле китаб каршыма өеп,
Караимын фарсымдан²⁹⁵ башым иеп;
Сезнең дә рәддеңезгә²⁹⁶ күз саламын
Форсатымның барында, күңел җебеп.
Мулла икән дип һәркемгә алданмаймын,
Җебе таза булмаса – җалганмаймын;
Азрак җунып куйган сөялләр бар,
Ибе килсә, җилкәдән салгандаймын.
Шәп икән туйыңызда сезнең сорнай,
Ишеткән чыдамай колак бормай; һай-һайсың,
Бохар чыккан мулла икәнсең,
Күккә чыгып китсәңче, җирдә тормай!
Галим булса – дин бабында зарлы булсын,
Кирәк ул бай, кирәк [ул] ярлы булсын.
Бу сүземне сөймәгән тәкәбберләр
Бәгазабә вә гъизә²⁹⁷ ярлып үлсен!
Белмәйсез мәртәбәдә галиясен²⁹⁸,
Нигә син шунчә артык далиясең²⁹⁹?
Әфәндем, Мәрҗани кем, үзеңез кем? —
Тәнавел кыл³⁰⁰ [бер]къәтрә³⁰¹ даниясен³⁰²!
(…)
Бәланең күбе чыга эчемездән,
Дамелла-фәлән дигән кешемездән,
Мәгазалик³⁰³, эшем хак дигән дәгъва
Зөлҗәлал³⁰⁴ гафил имәс эшемездән³⁰⁵.
Бу якда батырлар бар сулдыргандай,
Алышканда билеңне сындыргандай;
Тәкыйсскә³⁰⁶ суйылдай³⁰⁷ дәлилләр бар,
Кундырганда колагыңны тондыргандай.
(…)
Мин әйтдем кадәри халь эчемдәген,
Һәркем эшләр үзенең көчендәген.
Бер кямалнең хәйрәте дәлил батыйнән³⁰⁸ —
Һәр савыт чәчрәтер эчендәген.
Беленде күкрәгендә хәкыд³⁰⁹ барлык,
Гомереңдә китмәде күңел тарлык;
Тәзвират³¹⁰ базарына төшеп алып,
Сәүдәңез йә гаддарлык³¹¹, йә мәккярлык³¹².
Казанда мондай фазыйль зат килмәгән,
Казан торсын – күп гайре җиргә тап килмәгән.
Йөз мосанниф³¹³ китабларын бер якка куй —
Бу кешенең бер үзенә чак килмәгән!
Һәр «йөздә» була икән бер мөхәкъкыйк³¹⁴,
Һәрбере мәгасөннәт әһле тәхкыйк³¹⁵;
Сөйутый, Газалидән²¹⁺ зат булмаса,
Башкалар әксәрендән³¹⁶ бу – мөдәкъкыйк³¹⁷.
Хирфәтеңез³¹⁸ ихласы – мөназәрә³¹⁹,
Хакыйкать нәзыйр имәс мөкябәрә³²⁰.
Бу талаш нәтиҗәсе, мәгаз Алла³²¹,
Шифаһ-хәзрәт³²² булмасын парә-парә!
Ул кешене танымай күп бәйләнсәң,
Дошманың бер йөз имәс – меңгә тулар.
Әсхабләр безгә салып киткән эз бар,
Сезләрдә ярма булса, бездә тоз бар —
Акмулла әйтә бирсә, эчең сызлар!
Хаклыкны күрәм дисәң, бездә күз бар,
Арыслан айга сикреп аягы сынар;
Чырадай янып торган күзең тонса,
Батыр үлеме марҗадан дигән сүз бар!
Сез караган китабны без карыймыз,
Аягыңны чалуга бер ярыймыз,
Тәнкыйс кылган³²³ [сездәй] адәмләргә
Карышып яткан [без дә] бер малаймыз.
Нургали, курыкды дип, булма алаң,
Әгәр син таяк алсаң, мин ук алам;
Батыр «батыр» аталыр – көчен күргәч,
Инкярдә бер мәгънә юк – эчең белгәч;
Ул минем атам имәс, остаз имәс,
Алыстан гашыйк булдык – эшен күргәч!
Башым минем исән торса – китаб кулда,
Әгәр син мылтык алсаң, мин туп алам!
Һичкем мондай талаш белән морад тапмай.
Талашыгыз дәфтәрен бер ат тартмай;
Мөназәрә ачылып, мирза белән
Әйтешмәй һәм тартышмай, колак тартмай.
Көчле су тавыңны базып китсә,
Казакъның тегермәнен Форат²²⁺ тартмай!
 

* * *

 
Бу заман – табигате шундай хәтәр,
Кирәк ул казакъ булсын, кирәк – татар;
Күрәбез морны³²⁴ биек кәттәләрне —
Фәрештә затыннан имәс – безнең катар³²⁵!