Kitobni o'qish: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)»

Ахсан Баян

Shrift:

Әхсән Баян

(Баянов Ахсан Фатхулбаянович)

Тау ягы повесте

Сиңа багышлыйм…

Беренче бүлек

«Тау ягы» дип атыйлар икән бу якны.

Идел һәм Кама киңлекләреннән карасаң, илаһи бер кала.

Өч архитектор – Кояш, Җил, Су – гаҗәеп сызыклар, рәвеш-кыяфәтләр белән бизәгән бу каланы. Гаҗәеп тә төрле һәм гүзәл төсләр белән.

Ярлар – мәңгелек диварлар. Диварларда – урман һәм куаклар рәвешле язылган сурәтләр. Су буйлата биеклек нәкъ урталай киселгән дә, шунда миллиард еллык тарих – катлы-катлы булып сырланган гасырлар ачылып ята. Урыны-урыны белән киртләч диварлар өчәр почмаклы булып тезелеп калган. Күпме бәрелеп-сугылып узса да, вакыт аларны шомарта, түгәрәкли алмаган. Шулай да диварлар киңлектә Евклидча түгел, ә Лобачевский геометриясендәге шикелле – кырлары бер-берсенә тоташмаган өчпочмаклар булып, бәхет һәм кайгыларның, җиңү һәм җиңелүләрнең, мәхәббәт һәм хыянәтләрнең, бер сүз белән әйткәндә, тормышның – үткәннәрнең һәм киләчәкнең чиксезлеген күрсәтеп тора шикелле.

Өч даһи – Су, Җил, Кояш – үзләренең бөек әсәрләренә шундый идеяләр салган, ә кешеләр ул әсәргә бик гади генә «Тау ягы» дип исем кушкан.

Идел өстендә, ак канатларын киереп, күк дулкыннар җилпенәләр. Җилпенәләр дә аксыл теплоходлар күкрәгенә, ярларга ташланалар һәм шунда бәрелеп юкка чыгалар. Алар әнә шулай бер-бер артлы ерактан, зәп-зәңгәр киңлекләр аръягыннан әкрен генә баш калкыталар һәм, зәңгәр канатларын җәеп кагына-кагына, бернидән курыкмыйча, туп-туры мәңгелек ташлы ярларга һәм теплоходлар күкрәгенә ыргыла торалар. Аларның бу тилелегендә әллә нинди тирән мәгънә бардыр кебек.

Ташлы ярларга килеп бас та кулыңны Кояшка суз – җылысы сизелми калмас.

Таулар өстенә менеп бас та кулыңны Айга суз – бармакларың Ай кытыршылыгын сизми калмас.

Килеп бас та йолдызларга суз кулыңны – мәңгелектән килгән балкышлы серләр уч төбеңне кытыклап торыр.

Кояш та, Ай да, йолдызлар да якын икән бу җирләрдә – юкка гына «Тау ягы» дип атамаганнар икән бу якны.

Сандугач белән Гөлҗимеш

Яр буенда – таш авыл.

Таш авылның таулы урамнары буйлап атлаган юлчы егет – солдат киеменнән. Таулы-ташлы урамнар буйлап килде дә ул хәрби комиссариат дигән бер кызыл өйгә керде.

Хәрбиләрчә исәнләшү, күрәсең, авыл җирендәге подполковник өчен тансык иде, күңеле күтәрелеп киткәндәй тоелды аның:

– Йә, котлыйм кайтуың белән, иптәш сержант.

Яшь солдат рәхмәт әйткәч, аңа утырырга рөхсәт иттеләр. Кайсы авылга, кем янына кайтканын сорадылар.

Солдат исә ни дип җавап бирергә дә белмичә аптырабрак калды. Подполковник, күрәсең, сабыр кеше – көтте. Утырган килеш солдатның документларын карый башлады.

– Бөтенесе тәртиптә. Учётка кер дә авылыңа кайтып кит. Үзәнбаймы синең авыл?

– Мин анда хатлар язып карадым – җавап бирүче булмады.

Подполковник егетне икенче төрлерәк аңлады бугай.

– Егерме чакрым – солдат кешегә ерунда. Хәерле юл! Давай-давай, тизрәк, үзеңне бик көтәләрдер. Сөенсеннәр, – шулай диде военком.

– Кемнәр?

– Ничек «кемнәр»? Әтиең, әниең.

– Минем әти үлгән булырга тиеш.

– Алайса, әниең.

– Белмим бит мин аны.

– Ничек белмисең?

– Исемен белмим.

– Оят, начар! Бу ни дигән сүз?

– Авыл советына кабат-кабат язып карадым, белмиләр. Безнең Үзәнбай түгел, бүтәндер, диләр. Ә минем документларда – шушы район.

Военком уйлана калды. Бераздан гына әлегә кадәр булмаганча йомшак тавыш белән әйтте:

– Син нәрсә, монда тумаганмыни? Якынрак утыр әле.

– Монда туган булырга тиеш, – дип, солдат өстәл янына күчеп утырды.

– Йә? Шулай булгач?..

– Онытканнардыр… Ныклап тикшерергә вакытлары җитмидер…

– Әниеңнең фамилиясе ничек соң?

– Белмим.

– Исеме?

– Белмим.

Подполковник, ачуланырга да, кызганырга да белмичә, гаҗәпләнеп карап тик торды.

– Бу ни дигән эш, ә? Әниеңнең исемен дә белмәгәч…

– Менә шулай инде.

– Ә ул сине күпме еллар эзләгәндер!

– Бик ихтимал.

– Көткәндер.

– Әйе шул…

– Менә сөенәчәк! Улы үзе кайтып төшкән!

– Менә мин аны ничек табарга икәнен белмим шул әле.

– Ә атаң? Анысы кем?

– Эх, белсәм икән!

– Соң… фамилиягез бардыр инде.

– Шул фамилия белән язып карадым – җавап килмәде.

– Менә сиңа, ә! Тугашев, Тугашев… Тикшереп карыйк әле. – Военком телефон трубкасын алды да Үзәнбай авылын сорады. Озак тынлык. – Кайттың, ә кемгә икәнен белмисең, ә? Җайсызрак килеп чыкты шул, җайсызрак. Ә хәзер тырышып карыйк. Хәзер… Алло! Үзәнбаймы? Кем бу? Авыл советы секретаре? Бик шәп! Менә нәрсә, сеңлем, сезнең авылда туган бер егет армиядән кайтты. Әти-әнисенең кем икәнен белми. Исеме – Тәбрик, фамилиясе – Тугашев. Беләсезме дөньяда шундый кеше барын? Юк? Менә белергә тиеш сез аны, тиеш! Тугаш бабай? Ул нәрсә ди? Бернинди малаем да, оныгым да юк, диме? Бердәнбер оныгым була язган иде – ул да вафат, ди? Ничек алай була инде ул? Үз акылындамы соң ул? Шулаймы? Әйе, бар дөньяда шундый кеше һәм ул сезнең авылныкы. Аның фамилиясе бар, исеме бар. Табыгыз! – Подполковник башын аска иебрәк көтеп утырган солдатка таба борылды: – Менә шулай, бер-ике сәгать йөреп тор. Район үзәге белән таныш. Беренче тапкыр күрәсеңдер бит?

– Шулай булып чыга.

– Ә чемоданың шушында гына калсын – югалмас.

Дөнья чак кына ямансулангандай тоелды.

Тау буендагы таш авылның да йортлары гел таш кына түгел, агач өйләр белән чиратлаша икән. Урамнары да гел такыр гына түгел – сикәлтәләр, күлдәвекләр белән чуарланган. Алар аша узганда, машиналарга шактый гүелдәргә, төтен чәчәргә туры килә. Аста – Идел, зәңгәр киңлек. Аның да зәңгәрлеге уңа төште…

Әни!.. Ни төслерәк икән ул? Яшьме, картмы икән? Сугыш вакытында ук иргә чыккан булгач, яшь үк түгелдер инде. Тәбрик туганда егерме бишләр булса, хәзер, егерме елдан соң, кырык биштә…

Яшь икән әле, яшь! Кем төслерәк икән?

Раймаг дигән зур гына кибеттән көләч бер хатын чыгып бара. Танырга теләгәндәй карап та куйды. Әллә шулмы? Әй, ул Үзәнбайда бит әле, нишләп монда килеп чыксын? Ничек? Ник? Нишләп килеп чыкмаска тиеш ди әле ул? Кырык биш яшьлек ана егерме чакрым җиргә нишләп йөри алмасын? Шулай, бик ихтимал аның монда килеп чыгуы. Бәлки, менә шул үзедер әле? Ә бәлки тегесе? Юк, анысы артык яшь. Кайсы икән, шулай да кайсысы икән аның анасы?

Посёлок белән таныша тор, дигән иде военком. Танышырсың – күңелдә һаман бер уй, бер кеше… Мең кыяфәткә кереп килә дә баса каршыга, уза да китә. Тик елмаюы гына бетми, һаман елмая…

Китапларда язалар, ана мәхәббәте, диләр. Ничек була икән ул ана мәхәббәте? Ул мине ничек яратыр икән? Ул мине алдына утыртып сөя алмас бит инде хәзер! Ә минем, кечкенә бала булып, аның алдына утырасым, сөеләсем килә. Ничек яратыр икән үзеннән озын малайны? Каршыларга чыккач, күрешкәч тә, бәхетнең, куанычның артык зурлыгыннан үксеп еларга керешерме, әллә шундук кочагына алып иркәли башлармы?

Ана ничек кенә каршыласа да, Тәбрик дөньядагы иң якын кешесенең аркасыннан сөяр. «Тынычлан, әни, елама» дияр, кулъяулык белән – әллә каян, Берлиннан алып кайткан кулъяулык белән – яшьләрен сөртер… Ана шуннан соң елмаер да тагын улының күкрәгенә башын куяр. Шуннан соң, култыклашып, өйгә керерләр. Тәбрикнең беренче соравы шул булыр: «Минем әти кем? Ул кайда?»

Ә әнисе җавап урынына башын гына исә?

Тәбрик «Ул кайсы фронтта һәлак булды?» дияр. Юк-юк, сугышта булган бөтен кеше үлеп бетмәгән ич, кайткандыр әле, исәндер. Әллә… Кем белә, бәлки, каты яралы булып, кайткач үлгәндер. Югыйсә җавап язган булыр иде – Тәбрик язган йөз хатка бер генә булса да җавап килер иде. Ә ана? Ник әнисе язмады икән? Әллә ул да…

Юк-юк, мең тапкыр юк – ул исән булырга тиеш. Әнисе төннәр буе Тәбриккә әтисе хакында сөйләргә тиеш, яуда батырларча һәлак булуы хакында… Үзе хакында да сөйләргә тиеш. Төн буе гына түгел, көннәр буе, еллар буе – бертуктаусыз. Егерме ел вакыт эчендә һәм аңардан элек тә ниләр булган, барысын да, барысын да сөйләргә тиеш ана.

Вакыт калса, Тәбрик үзе дә сөйләр, әлбәттә. Күп түгел, бик аз итеп. Нигә дисәң, бик аз яшәгән бит әле ул дөньяда. Нәрсә генә сөйләсен?

Ну, әйтер инде, «Казаннан ерак түгел Займище дигән станция янында, ямь-яшел чыршы-нарат урманы эчендә үстем, үзең приютка шунда урнаштыргансың бит, – дияр. – Алай да, әни, кая урнаштырырга кирәклеген белгәнсең, табигатьнең иң матур почмагына – Идел буена. Кайтышлый да карап узылды…»

Тагын нәрсә әйтер Тәбрик?

«Анда унынчы классны бетергәч, Юдино тимер юл депосында ике ел сварщик булып эшләдем» дияр дә «хәзер армиядән кайтып килешем» дип өстәр. Бик ныклап сораса, нефть институтына керергә җыенуын да әйтми калмас. Ник тәгаен нефтьнекенә? Татарстан шуның белән атаклы булгангадыр инде. Бүтән нәрсә әйтә алмас. Сүзе беткәч, үзе сорар, «Әни, ник мине приютка бирдең?» дияр. Хәле авыр булгандыр, әйтеп аңлата алмаслык авыр булгандыр. Югыйсә үз улын кем инде әллә кая илтеп ташласын. Ана бит ул!

Подполковник килергә кушкан вакытка хәзер минутлар гына калып бара. Посёлокны рәтләп карый да алмады Тәбрик, өлгермәде. Ашыга-ашыга, капкаларына хәтле кызылга буялган йортка әйләнеп килде.

Тагын военком бүлмәсе.

Йөрәк дөп-дөп тибә. Моңарчы беркайчан да бу хәтле дулкынланганы юк иде Тәбрикнең… Ишек ачкач – бүлмәдә хатын-кыз! Әнисе! Әнисе! Бүтән кем булсын! Ләкин Тәбрик ни өчендер аның кочагына ташлана алмады. Хатын үзе дә торып баскач катты да калды. Военком шулай ук рәтле сүз таба алмыйча, ахрысы:

– Менә шушы егет, – дип кенә куйды.

Йөзендә шатлык әсәре юк. Димәк…

Димәк, Тәбрикнең еллар буе саклап йөргән хыялы, өмете бер секунд эчендә чәлпәрәмә килде. Ләкин юк-юк, моның белән Тәбрик килешә алмый, моның белән ул беркайчан да килешә алмаячак. Әйе, бик тә, бик тә татлы хис белән кемгәдер «Әтием, әнием!» дип эндәшү бәхетеннән ул үзен беркайчан да мәхрүм итмәячәк. Әгәр җиңелергә нияте булса, менә болай, кузгалырга куркып, күзләрен мең өмет белән тутырып карамас иде ул шушы хатынга.

Хатын үзе дә аның каршысына ук килеп шактый ара сүзсез торгач, егет көч-хәл белән генә күңеленнән ике-өч сүз тартып чыгара алды:

– Сез… минем әниме? – Татарча рәтләп белмәгәнлектән, русча сорады.

– Их, Тәбрик, Тәбрик! Менә нинди булгансың! – диде хатын, егетнең аркасыннан кагып.

– Сез минем әни түгелмени?

Күренеп тора, «мин синең әниең түгел» диясе килми апаның, бала күңелен рәнҗетүдән курка. Шунлыктан сүз тапмый интегә.

– Мин синең әниең түгел шул, балам, түгел…

Апа тагын нидер әйтмәкче булып та, күзләренә чыккан яшьләрен тыярга тырышып та азаплана. Ник алай икәнен Тәбрик сорый алмый: тагын да катырак сүз ишетермен дип курка. Ә чынында «әниең юк» дигән сүздән дә катырагы булу мөмкинме?

Ярый әле военком каушамый, ярдәм итә:

– Әмма сез аның иң якын апасы. Бәлки, әнисен алыштыра алырсыз…

– Әйе шул, без аның әнисе белән туганнар кебек идек. Ялгызы калгач, Тугаш бабайны да шуңа күрә үзебезгә алдык…

Апаның каушавын сизеп, подполковник:

– Солдатның бабасы исән, алайса? – дип сорады.

– Исән шул, исән!

– Бу инде начар түгел, егет, ишеттеңме?

– Ишеттем. – Тәбрикнең йөзе чак кына яктырып китте.

– Мине игәчәң дип бел, – диде хатын. Тәбриккә текәлеп бераз торгач, кинәт кенә кулын сузды: – Энем, «улым» дияргә мөмкинме? Исәнме, йә, Тәбрик! Сөембикә минем исемем.

– Исәнмесез, Сөембикә апа! – диде Тәбрик тә, чак кына йөзе ачылгандай. – Сезнең исем миңа яхшы таныш.

– Менә бик шәп булды, таныштыгыз, – диде военком. – Матур итеп кунак итегез, сөйләшегез.

– Ярый, алайса, әйдә, Тәбрик!

Тәбрик нишләргә белмичәрәк торгангамы, чемоданны военком үзе күтәреп алып тоттырды.

– Ну, хәерле юл, брат, хуш!..

Машина дыңгыр-дыңгыр килеп каядыр чаба һәм аның кая баруы Тәбрик өчен барыбер иде. Авылда аны беркем дә көтми, ул анда беркемне белми, аның анда беркемгә кирәге юк.

Кешеләр нидер сөйләшә, көлешәләр: хатыннар, ирләр, яшьләр, картлар. Ә Тәбриккә сәер – ни дип көлә торганнардыр? Сүзләрнең күбесен ул аңлап бетерми һәм аңларга да тырышмый. Аңа юньләп татарча өйрәнергә туры килмәде. Әнисе белән сөйләшергә кирәге булса дип, кайтышлый очраган һәр татардан диярлек ике-өч сүз отып калырга тырышкан Тәбрикнең хәзер, туган тел яңгырашын якыннан тыңларга, аһәңе, музыкасы белән ләззәтләнергә вакыты җиткәч, күңеле сүрелде. Ят авыллар, инешләр чуарланып, ялтырап кала – аларга илтифат итми Тәбрик.

Бер хәлдә озак барудан җайсызлык тойганга күрә генә, ул, ниһаять, күтәрелеп алга карады.

Ямь-яшел кырлар – игеннәр, игеннәр, игеннәр. Бернинди утрау, бернинди кара нәрсә күрмәссең. Авыллар да юк микәнни?

Күпмедер баргач, машина түбән төшә башлагач кына җавап табылды: ике катлы икән бу ил, өстә дә кырлар, аста да басулар, үзәннәр. Үзән буйларында – авыллар. Машина яшел тау буйлап төшә. Ә еракта, ике яклап, очы-кырые күренмәгән шундый ук таулар тезмәсе. Анда шулай ук дистәләрчә чакрымнарга җәелгән тигез гүзәллек. Елгалар, басулар, бакчалар, авыллар – барысы да уч төбендәге шикелле.

Тау иле…

Әле күптән түгел Займищеда, аннары Юдинода яшәгәндә, Идел аръягында гына шушы таулар башланганын, туган җир башланганын Тәбрик уйлый белмәгән. Идел аръягындагы таулар артында гына кемнәрнең ничек яшәгәнен белергә дә, күрергә дә теләмәгән. Шунда «әнием, әтием юкмы» дигән сорау, күпме генә чакрымнар узып, күреп килергә дигән уй ничек башына кермәде икән аның? Сәер, кызганыч, һәм шул ук вакытта Тәбрик моның өчен үзен гаепле дип сизми. Үз теләге белән китмәгән бит. Ә кайтуын кайтты менә – үз теләге белән…

Тора-бара үзе өчен бер нәрсәне ачыклады ул: бүгенге көн никадәр матур һәм мәгънәле, киләчәк көн никадәр якын һәм мавыктыргыч тоелса да, кешегә алар гына җитми, аңа тагын үткән тормыш та кирәк, үзенең каян килеп чыкканын белү дә кирәк икән. Үз дәрәҗәсен тояр өчен, кимсенмәс өчен, ятимлек сизмәс өчен, бүгенге көн генә түгел, тарих та кирәк икән адәм баласына. Ничә яшенә генә җитмәсен, кешегә барыбер ана кирәк. Ул үзенең кем баласы икәнен белергә тиеш! Һәм менә Тәбрик кайтты… Ятимлек белән килешмичә, язмышы белән бәхәскә кереп, туган җир тормышын бөтен тирәнлеге белән белергә, аңларга хыялланып кайтты. Ләкин хәзер, вакыты җиткәч, кайткач, теләге нигәдер какшагандай итте. Кинәт кенә ник шулай булды әле? Ник?

Җайсыз хәл, җайсыз һәм күңелсез. Колакка ят шикелле җыен аңлашылмый торган сүзләр жуылдый. Синең бүгенге көнгә генә түгел, тарихка да хакың бар, ди, ахрысы… Ләкин юкка, юкка кайттың, ди. Бәлки, бүтәнчә әйтә торгандыр? Ныклап аңламый шул егет, тел белми.

Хәерле булсын, ул, бөтенесен машинага тапшырып, баягыча кузовка сыенды да уйларын бүтән якка, бергә хезмәт иткән дусларына күчерде.

«Алар кайда икән? Минем кебек ялгыз түгелләрдер, кайда гына булсалар да…»

Ниһаять, машина бер авылның урам уртасына, кечкенә кибет янына килеп туктады. Алгы почмакка аркасын терәп утырган Сөембикә апа торды да Тәбриккә, елмаеп:

– Килеп җиттек, – диде.

Тапталып, актарылып беткән кара урамнан бераз баргач, яшел чирәмле урамга чыктылар. Үләндә оеп утырган казлар торып хәбәр бирде: «Сак булыгыз, ят кеше бар», янәсе. Бәбкәләре, артык сәерсенми генә, «Булса соң, безнең ни эшебез бар анда?!» дигән сыман пипелдәшәләр.

Тәбрик казларны чамалап кына аңлый. Аларны гына түгел, кешеләрне дә. Капка төбе саен диярлек кем дә булса аларга сүз кушып кала. Кунак хакында сорашалардыр, мөгаен. Кайсысы тәрәзәдән карап кала… Тәбрик үзен зоопарктан чыккан аю төслерәк хис итсә дә үртәлми – ничектер бу хәл кызык тоела аңа.

Сөембикә апасы башка йортлар төсле үк бер өй янына җиткәч туктады да бәләкәй капканы ачты:

– Шушы инде безнең өй, Тәбрик, пожалысты!

Ишегалдында тавыклар кыткылдап каршылады. Алар да гаҗәпләнә, алар да ятсына: «Кытыйк-кыт-кыт!..»

Аннары күзгә ташланган нәрсә шул булды: урамдагы яшел чирәм белән һич ярашмаган сап-сары болдыр, баскыч алды. Аяк басарга куркырсың. Итекләрне салырга туры килде. Һәм Сөембикә апасы аңа шунда ук нәкышле башмак чыгарып бирде:

– Бабай үзе дә кими саклый торган әйберсе! Кадерле кунакка гына!..

– Рәхмәт!

– Кара, татарча да беләсең икән бит?

– Бик аз, ике-өч сүз.

– Ничава, өйрәнерсең әле.

Шул арада өйалды ишеге ачылып, аннан уналты-унҗиде яшьлек бер кыз бала елмаеп чыкты:

– Кайттыгызмы, әни?

Аның белән бергә өйалдына чыккан тәмле аш исе ничектер күңелгә үк бөркелгәндәй тоелды.

Кыз Гөләндәм атлы икән. Танышкач та, өйгә чакырды. Шунда егет үзенә бөтенләй ят тоелган, әмма бәхетле икәне сизелеп торган дөньяга аяк атлавын, узган тормышка – әнисе дәверенә килеп керүен һәм аны монда барыбер табачагын күңеле белән сизде.

Авыл өе.

Сул якта – челтәрләр капланган ак мендәрле карават, уңда – мич белән кушылып киткән бүлмә. Каршыда – өстәл. Сурәтләр – бер карасаң таныш кебек, бер карасаң – әллә ничек, чит илгә килеп чыккан кебек. Чит-ят җирләрне күрер өчен, адәм балалары махсус сәяхәтләргә китә. Һич югында (бабасын күрү бәхетен әйтеп тә тормастан), дөнья белән танышлыгы артыр.

– Бабай кайда соң?

– Хәзер кайтып җитә, – дип, кыз чатнатып русча әйтте дә, рамдагы сурәтләр каршына якын ук килеп: – Монда синең әниең дә бар, тапсаң – үзеңә! – дип елмайды.

Әллә егет моңаеп калмасын дип юри шаярта, әллә фаҗигане аңлап җиткерми бу бала. Тәбрик аңа ышанырга да, ышанмаска да белми аптырап калганга, кызның чаялыгына капма-каршы буларак, Сөембикә апасы кайгылырак төстә әйтә куйды:

– Синең әниең шунда, балам.

– Кайда? – Әйе, могҗиза көтүе юкка түгел аның! Тәбрик, шуңа ышанып, түргә узды. Тик кыз тагын рамга таба баш изәгәч, йөзе тагын үзгәрде. – Ә?.. рәсемдә?..

– Тапсаң – үзеңә!

Кызның яхшы ниятенә, аңа борчылырга ирек бирмәскә тырышуына инде чынлап ышанган Тәбрик барыбер елмая алмады. Кыз таләп иткән шаянлыкны бөтенләй читкә какмаса да, кыяфәте җитди булып кала бирде:

– Мин үземә ошаганын сайлыйм, алайса, иң яхшысын.

– Ал, ал!

Хатын-кыз рәсемнәре ике рамда да күп иде. Ләкин ул беренче рамда үзенә тәмам ошаганны тапмады да икенче рамга текәлде. Һәм менә… аның әнисе! Ап-ак челтәр шәл ураган япь-яшь хатын. Шәл астыннан чем-кара чәчләре күренеп тора. Уйчан күзләр, моңсу йөз мең төрле мәгънә һәм хис сирпеп карый. Тере шикелле. Чак кына түгәрәк, чак кына озынчарак ягымлы, таныш йөз! Тып-тын өй эчен шул ягымлы йөз җылыта икән! Менә хәзер кузгалыр да, рамнан чыгып, улын кочар!..

Ләкин ул ни өчендер кузгалмый. «Әнием, чыга алмыйсың шул кара рам эченнән, син анда – мәңгелек тоткын…»

– Минем әнием!

Келт-келт иткән сәгать тавышы йөрәкләрнең тынгысыз тибешен саный. Санап кына да калмый, кайгыны кадак итеп йөрәккә кага. Хәтта Гөләндәмнең сабый күзләреннән дә әллә нинди тирән моң сирпелә иде бу минутларда. Шуны сиздермәс өчен, һаман шаярырга тырышкан була үзе:

– Син аны ничек таныдың?

Егетнең тиз генә җавап бирмәсен сизеп, Сөембикә апасы үзе аңлатырга тиеш тапты:

– Төскә үзе дә нәкъ әнисе бит.

– Юк, минем әнием чибәр…

– Син аңа охшагансың, суйган да каплаган! – Бу юлы инде кыз чын күңелдән шатланды.

– Сез аны миңа бүләк итмәссезме?

– Шулай килештек ич, син аны отып алдың, – диде Гөләндәм. Һәм, ни әйтер дигәндәй, әнисенә карады: – Бу рәсеме берәү генә инде дә… Әйе бит?

– Берәү генә булса да… Ул аңа тиеш. Рамны куптарып тиз генә урындыкка куйгач, Сөембикә җәһәт кенә карточканы алды да Тәбриккә сузды һәм онытыла язган фикерен очлап куйды: – Ана – иң башта баланыкы ул.

Тәбрик рәсемне кулына тоткач, Гөләндәм таш сын булып тын калды һәм, шуңа күрә диярсең, баягыдан күп мәртәбә әрнешлерәк тынлык урнашты. Якында гына, үз кулында гына тере шикелле карап торган әнисенә текәлеп, бала бернинди сүз белән дә аңлата алмаслык кичерешкә талды…

Рәсемдәге сөйкемлелек, матурлык кайчандыр тере булган… Кемнәр беләндер (ай, бәхетле кешеләр!) сөйләшкән ул, бәхәсләшкән, яраткан…

– Аның исеме – Көлемсәр.

Шушы урамнарда, тауларда, яланнарда, инеш буйларында йөргән ул. Шушы сулар, чишмә чылтыраулары шикелле, шушы тирәкләрдә сайраган кошлар җырына кушылып, аның сүзләре ишетелгән, йөрәк моңнары яңгыраган. Ул, дөнья тулы бәхетлеләрнең берсе булып, һаман көлеп, сөеп, сөелеп яшәргә тиешле булган – юкка гына Көлемсәр түгел бит аның исеме. Гөләндәм Тәбриккә бу исемнең мәгънәсен бик шәп аңлатты. Әйе, матур исем, яз кебек, язгы табигать кебек!

Көлемсәр!

Ямь-яшел чирәм өсләрендә ялантәпи йөгереп йөргән балачагы, аннары май күге төсле саф, якты яшьлеге уйнап-көлеп кенә мәхәббәт дөньясына барып чыккан, көлемсәрлеген җуймыйча, бүтән бер кеше язмышы белән кушылган… Көлемсәрлеген җуймыйча гына, Фәрхетдин дигән егеткә ябышып чыккан ул. Чын күңелдән, бөтен барлыгын, тормышын, язмышын һичнинди куркусыз бүләк итәрлек булып, чын ярату белән ярата белгән. Ә ике йөгерек инеш бергә кушылдымы, тынгылык – хуш! Инде бүтән тормыш, бүтән язмыш…

Ул тормышны, язмышны Тәбрик кабул итә алмый – ул әнисен бәхетлерәк язмышка лаек дип саный… Тәбрик беренче чиратта әнисенең шушы җиргә кабат кайтуын көтә һәм шунсыз, шунсыз…

– Әни, дәү әти кайтып килә!

– Әйе шул, бик шәп булды әле! – диде Сөембикә апа, җайсыз минутларның бетүенә сөенеп.

– Синең дә дәү әтиең ул, Тәбрик абый.

– Чынлапмы?

Алар каршыларга чыкканда, бабай ишегалдына кергән иде инде, ул капка төбеннән үк:

– Йә, сынук, пришулмы? – дип, ике кулын суза килде. – Бик тә хорошо, бик тә шәп. Әйдә, өйгә керик.

Була бит соң чиккә хәтле чиста, саф төс-кыяфәтләрен саклап калган сөйкемле картлар. Тугаш бабай шундый карт икән. Сакалы көрәк хәтле дә, кәҗә сакал да түгел. Мыегы да мактанчык ир күркеннән ерак, анысы да кешенең эчке бер тыйнаклыгын әйтеп тора. Барыннан да бигрәк, бабай чал булса да, күңел көрлеге, тел җорлыгы белән җәлеп итә торгандыр кешеләрне. Картлык иркәлеге, үзенә аерым хөрмәт таләп итә торган көйсезлеге дә юк шикелле. Бигүк еш очрамый торган елгыр карт, бәхетле карт. Бер күрүдә менә шушындый хисләр кузгатты ул. Башындагы күк эшләпәсе, камзул астыннан күренеп торган зәңгәрсу күлмәк итәге һәм җиңнәре, кара галош һәм ак оекбашлары белән, ниһаять, кулындагы таягы белән, рөхсәт сорамый-нитми генә, хәзер җил капкадан кергән кебек керде дә куйды бабай оныгының күңел түренә.

Тәбрик белән алар бер күрүдә яратыштылар.

Әле генә кузгалган булуларына карамастан, бергәләп тагын чәй эчтеләр. Чәй янында бабайның беренче соравы шул булды:

– Бөтенләйгә кайттыңмы, улым?

– Шулай дип уйлаган идем дә… Ничек булып чыгар инде.

– Авылыбыз ошамас дип куркасыңмы?

– Берничек тә әйтә алмыйм әле, бабай.

– Шулай димсең? Алай…

Карт тотлыкканын сиздермәс өчен генә чынаяк тәлинкәсенә чәй өстәде дә, ике куллап күтәреп, шуны чөмерергә керешкән булды – бик тә сусаган, янәсе. Соңыннан гына шактый ерактан әйләнеп төште:

– Басулардан урап кайттым әле. Аллаһы теләсә, уңышлар менә дигән. Шушы хозурлыкны ташлап, типсә тимер өзәрлек кайсыбер җилкуар, авыр дигән булып, җиңел тормыш эзләп, калага элдерә. Адәм рисвайлары. Синең, улым, комбайн-трактор йөртерлек өнәрең бармы соң дигәндәй?..

– Армиядә шофёр идем. Юдинода эретеп ябыштыручы булып эшләдем – сварщик булып.

– Бигрәк шәп. Авылда самый дәрәҗәдә машина телен белгән кеше. Тимер белән дә дус булгач, егет асылы инде, Аллага шөкер икән.

– Тик мин нефть институтына җыенам әле.

– Тора-бара нифете дә табылыр, Алла теләсә. Җиребезнең төбенә хәтле төшеп, әллә нинди серләр айкап чыгарырсың әле. Ай безнең җир, белә китсәң, әллә ниләр бардыр анда.

– Шуны беләсем килеп кайттым да.

– Ә нифеткә чаклы аннан да гаҗәбрәк әйберләрне күреп шаккатарсың да яратырсың бу якны. Бүгенге тормыш үзе ни тора?! Андагы Сабан туйлары, чабыр¹ бәйрәмнәре…

Сабантуй дигәннәрен хәзер бөтен дөнья белә. Ә менә Чабырны Тәбрик беренче кат ишетә. Ул гына түгел, Гөләндәм булып Гөләндәм белмәгәч инде, нинди атаклы бәйрәмдер.

– «Чабыр» дисеңме? Анысы ни соң, бабай?

Мондый сорауны көтмәгән карт каушагандай итте:

– Чабыр тауларын күргәнегез юкмыни?

– Тауларын бар, ә Чабыры кайда соң? – дип төпченде кыз.

– Булыр, Алла теләсә, Чабыры да булыр. Үзем яңадан оештырам, менә күрерсез. Хәзер бигрәк тә шәп – нәкъ вакыты, атна-ун көннән…

– Сабантуймы? – дип бүлдерде Тәбрик.

– Сабан туе әле генә узды шул, соңга калгансың бит әзрәк кенә.

Шуннан соң карт бик дәртләнеп җыенның, Тау ягы теле белән әйтсәң, Чабырның нәрсә икәнен тәфсилләп аңлатырга кереште. Борын-борыннан килгән кабилә-ыруг кешеләренең очрашу бәйрәме икән. Дуслык, танышлык ныгыту, төрле уеннар, кәмит-таганнар, җигүле һәм җигүсез юрга атлар белән түгәрәк әйләндерүләр, сәүдә итү, шулай ук башка килгән һәм килмәгән бүтән кызыклар, бүтән кыланмышлар. Бөтенесенең мәгънәсе— туганлык һәм дуслык, шуны яшь буынга мирас итеп тапшыра килү.

Дүртәүләп төнозын сөйләшеп яттылар. Тау ягы хакында, Тәбрикнең әнисе турында…

– Ә Чабырны барыбер күрсәтәм мин сиңа. Хәзер йокла, балам, юл кешесе, арыгансың…

Иртәгесен Тәбрик бөтенләй икенче кеше булып торды. Күңеленә гомеренең шушы гаҗәеп бер кыска мизгелендә ургылып тулган, дәверләр аша җыелып килгән хәлләр һәм вакыйгалар, хәзергә аңлашылып та җитмәгән, әмма җавапны барыбер табарга туры киләчәк сораулар авырлыгыннан башы иелде. Шулай да вакытны әрәм итмәскә карар кылды – иртәнге сәгать алты тулгач та, түр почмактагы чыбылдык белән уратып алынган бүлемен калдырып, чемоданыннан гантельләр алды да ишегалдына чыкты. Ә тышта яп-якты көн икән. Бу юлы тавыклар да ятсынмады бугай, янга ук килеп карадылар. Җим сорамакчылар, ахрысы. Алар тирәсендә утардагы иң зур хуҗа – кызыл әтәч үзенең бөтен әтәчлеген күрсәткән кыяфәт белән әйләнгәләп йөри – тыныч һәм горур. Тик Тәбрик гантельләрне күтәрә, уйната башлауга, тревога куптарды, юньсез. Тавыкбикәләр исә башта кайсы кая качышса да, соңыннан, ул-бу күренмәгәч, тагы чыктылар, җырлаша башладылар.

Шулвакыт Тәбрик Займищеда чакта ук көлеп карый торган бер әкәмәт күрде. Әтәч иптәш ниндидер орлык тапкан да тавыкбикәләрен чакыра:

– Кыт, кыт, кыт, кыт!..

Билгеле инде, шулкадәр чын күңелдән чакыргач, тавыклар көтүе белән җыелып та килде, көтүе белән хур да булды – әтәч-хулиган орлыкны үзе кабып та йотты. Мескен тавыклар, үпкәләргә кирәген дә аңламыйча, үз шөгыльләренә таралыштылар:

– Кытыйк, кыт-кыт… кытыйк!

Урамнан узып барган хатын-кызлар да шул тавыклар шикелле шат. Барысы да диярлек аның белән исәнләшә:

– Исәнме, Тәбрик, исән-сау гына кайттыңмы? – диләр.

– Исәнмесез! – дип елмаеп кына куя Тәбрик. Нигә дисәң, өстәргә бүтән сүз белми. Тагын әллә ниләр сораштырмак, сөйләндермәк булсалар да, иңбашларын гына җыера.

Тегеләр дә, русча рәтле сүз таба алмагач:

– Хараша, хараша, пришул, – дип кенә куялар да үзләренчә нидер сөйләнә-сөйләнә китеп баралар.

Шулай, ничек сөйләшәсең телсез кеше белән. Үзенең телсез икәнен бервакытта да күз алдына китереп караганы юк иде әле Тәбрикнең – авыр икән, гаҗәп авыр икән бу! Үз иленә кайтуы экваторга барып чыккан кебек. Ярый әле Тугаш бабай кайтып керде. Таң белән торып, каядыр барып та килгән икән. Яшь чагында шахталарда йөргәнгәме, русча шактый аңлатып сөйли:

– Тордыңмы, улым?

– Тордым, бабай.

– Дөрес эшләгәнсең. Бәхетне аны иртән иртүк өләшәләр. Соңга калсаң, өлешсез калуыңны көт тә тор. Шуңа күрә кояш белән бергә торып чыга крәстиән басуга.

– Солдат та шулай.

– Солдат белән крәстиән бәхете – авыр бәхет ул, авыр.

– Җиңел булса, аның бәхет икәнлеге беленми, диләр бит.

– Дөрес. Җиңел яшәүчеләр дә юк түгел югыйсә.

– Бразилиядә увирапуру дигән кош бар икән, бабай.

– Кайда, кайда дидең, улым?

– Бразилиядә.

– Анысы ни тагы, кайсы төштә, Германнан арымы?

– Ары! Америкада, океан артында.

– Ә! Америка! Ерак икән! – Бабай, әкият тыңларга әзерләнеп, болдыр баскычына утырды. – Шуннан, нинди хикмәтле кош инде ул?

– Менә шул кош, бабай, елына ун гына тапкыр – анда да бишәр генә минут сайрый икән. Аның шул сайравын ишетсәң, гомерең буе бәхетле кешегә әйләнәсең, имеш!

– Ансат икән, ансат, алай…

– Сайраган чагын туры китерү кыен ди шул.

– Барыбер ансат. Иблис сүзе бу, улым. Бәхет, ничек әйтсәң дә, җирдә ул, шуннан актарып чыгарсаң гына синеке була. Ни өчен, дип әйт.

– Ни өчен, бабай?

– Вәт болай. Фәрештәләр нурдан яратылган. Шуңа күрә аларның урыны күктә. Пәриләр төтеннән… Шуңа күрә аларның тәне юк, теләсә кайда кубарылып йөриләр – ватансыз, ягъни хыянәтчеләр кебек. Иблис уттан яратылган – урыны тәмугта, наканис. Барыбер кабачак ул анда. Ә адәм балчыктан яратылган, шушы җирнең үзеннән. Шуңа күрә аның бәхете дә шушында. Ул җирдән, үзе туган җирдән аерылмаска тиеш, җире ни күрсә, ул да шуны күрергә тиеш. Адәм баласына бүтән язмыш белән яшәү – гөнаһ, иблислек. Аннары бул мәңгелек тәмуг кисәве.

– Кызык сөйлисең син, бабай.

– Мин сөйләмим аны, шушы туфрак, балчык сөйли – мин бит шул балчык инде.

– Дөрестер ул, бабай. Галәмгә чыгып та кеше үзенең торагын тикшерә. Җирне өйрәнә бит. Минем дә менә читтә йөргәндә туган җирне, сезне күрәсем килде – бәлки, шунда үземне аңлармын дип йөрдем…

– Шулай ул. Әнә үзебезнең тәкъдир башын белү өчен дә җирне казыйлар шәһри Болгарда…

– Анда барып килергә мөмкин булырмы икән?

– Нишләп булмасын, булыр. Менә син, әллә нинди кош дидең, ничек әле исеме?

– Увирапуру!

– Аерапыру… Син аның артыннан кума, яме, балам. Үз кошыңны бел. Безнең үз кошыбыз бар, әйтергә яраса.

– Нинди кош?

– Сандугач.

– Ә!

– Кошыбыз – сандугач, чәчәгебез – гөлҗимеш. Гөлҗимешнең матурлыгына гашыйк булып, сокланып, сандугач шашып-шашып сайрый… Артык соклануыннан өнсез кала, телдән яза. Ел саен шулай, ипидер, валлаһи.

Аның матур сүзләрен раслап, шап-шап кагынып, ихата уртасында әтәч кычкырды. Елмаймыйча булдыра алмады Тәбрик.

– Әтәч тә безнекеме?

– Безнеке. Җир кешесенә вакытны әрәм итмәскә кушып кычкыра.

– Хәзер инде сәгать күбәйгәч, әтәчнең кирәге ул чаклы түгелдер.

– Сәгать икенче чут ул.

– Атом сәгате өч йөз ел эчендә бер генә секундка ялгыша, ди.

– Әтәчкә җитми барыбер. Әтәч бит ул бөтенләй бүтән чут – вакытны гына түгел, крәстиәннең хәлен, язмышын да күрсәтеп тора. Мәгънәле яшәргә, бәхетле яшәргә кушып тора. Утарында әтәч кычкырмаган кеше крәстиән түгел инде ул, ач әрвах, булдыксыз адәм. Юк, әтәчсез дөнья дөнья түгел ул. Әтәч – маладис. Кара син аның тәпиләрен, ә, кыяфәтләрен! Баһадир, прәме Алып батыр! Чүтеки әтәчсез булмый, улым, һәркемнең утарында әтәч йөрергә тиеш.

– Сандугач, гөлҗимеш, әтәч…

– Әйе, шундый җыр да бар… Ничек әле…

– Белмим шул.

– Ә син аны бел! Неприменно бел!

– Ярый, бабай, өйрәтерсең.

– Моңарчы өйрәтә алмагач… белмим шул, белмим. Бик зур гаеплебез синең каршыда, балам.

Яшь солдат гаҗәпсенеп карагач, карт тагы сүзгә кереште:

– Алып бабаң – Тау ягының беренче хуҗасы. Ул да игенче булган, җирдән яралган. Берзаман, җир тырмалап йөргәндә, моның чабаталарына туфрак тула да, ул аны чишә дә бушата, чишә дә бушата икән. Һәр чабатага җыелган туфрак тау булып кала икән. Безнең Тау ягы шулай барлыкка килгән.

– Кызык әкият. Ә чыны…

– Әллә ышанмыйсың инде, балам?..

Кәефе кырылып, бабай шактый ара уйланып торды да Тәбрикнең кулларына карады:

– Болары нинди гер?

– Гер түгел, гантельләр.

– Анысы ни дигән сүз?

– Менә зарядка ясыйм шулар белән. Карап тор, бабай. – Һәм ул кулында гантельләрне биетә, әйләндерә башлады: иелеп тә, тураеп та, төрлечә.

1.Чабыр — җыен.