Kitobni o'qish: «Diplomalı Kız»

Ahmet Mithat Efendi, 1844 yılında İstanbul’da doğdu. İlköğrenimine Vidin'de ağabeyinin yanında başladı ancak okulu yarıda bırakıp İstanbul'a döndü. Mısır Çarşısı’nda bir aktarın yanına çırak olarak girdi. Bu arada özel olarak edebiyat ve Fransızca dersleri aldı. Dört yıl sonra tekrar ağabeyinin yanına Niş’e giderek ortaokulu bitirdi.

Ahmet Mithat, ilk memuriyetine 1864 yılında Vilayet Mektubi Kaleminde başladı. 1868'de Tuna gazetesinde yazar, bir yıl sonra da başyazar olarak yazmaya başladı. 1869 yılında Zevrâ gazetesinin müdürü oldu ve burada Doğu ve Batı kültürü ile yoğrulmuş bir çevre edindi.

İlk kitapları Hâce-i Evvel serisi ile Kıssadan Hisse’yi Bağdat’ta kaleme aldı. 1871 yılında Bağdat mutasarrıfı olan ağabeyinin ölüm haberi üzerine İstanbul’a döndü. Ceride-i Askeriye’ye başyazar oldu. Bu arada Tahtakale’de oturduğu evine matbaa kurdu ve kendi kitaplarını basmaya başladı. Bir yıl içinde matbaasını genişleterek önce Sirkeci’ye sonra Beyoğlu’na nakletti. Aynı yıl, arka arkaya kapanan Devir, Bedir ve Dağarcık dergilerini çıkardı. Dağarcık ancak 10 sayı yayınlanabildi. Bu dergide çıkan “Duvardan Bir Seda” başlıklı yazısı nedeniyle 1873 yılında, İslam düşmanlığıyla suçlanarak Genç Osmanlılar’la birlikte Rodos’a sürüldü. Üç yıl süren sürgün hayatında çocuklar için Medrese-i Süleymaniye’yi kurdu ve burada ders verdi. Ders kitaplarını ve ilk romanlarını yayınlamaya başladı. V. Murat padişah olunca affedilerek İstanbul’a döndü.

Ahmet Mithat Efendi, İstanbul’da 1878 yılında Tercüman-ı Hakikat gazetesini çıkarmaya başladı. II. Abdülhamit’tin desteğini aldı ve 1879'da Matbaa-i Âmire müdürü, 1895’te Umûr-ı Sıhhıye ikinci reisi oldu. Çeşitli hocalıklarda bulundu. 1889’da Stockholm’da toplanan Şarkiyatçılar Kongresi’ne katılmak için gittiği Avrupa’da iki buçuk ay kaldı ve dönüşünde gezi intibalarını yayınladı. İkinci Meşrutiyet’ten sonra emekli olarak Darülfünun, Medresetülvâizîn ve Darulmuallimâtta genel tarih, dinler tarihi ve felsefe tarihi dersleri okuttu. İstanbul’da vefat etti. Kabri Fatih Cami haziresindedir.

İfade

Bu romanı bana ihtar eden şey “Dick May” namında bir muharririn yazmış olduğu bir fıkradır ki miladi ocak ayının yedinci günü neşrolunan Levant Herald gazetesinde okumuşumdur. Fıkrayı aynen tercüme ediyorum yahut onu örnek alıp kopya ediyorum zannetmeyiniz. Yalnız ondan aldığım fikir üzerine şu romanı yazdım. Aslını hiç ihbar etmemiş olsaydım, hiçbir kimse bunun bir yerden ilham alınarak yazıldığını anlayamazdı. Anlasaydı bile böyle bir iddiada bulunamazdı. Zira ben Dick May’in yazdığı fıkradan onda bir istifade etmediğim hâlde bu onda biri, kendimden beş yüz misli büyüttüm. Anladınız ya? Dick May’dan hemen hiçbir şey kalmadı. Fakat bunca senelerden beri gerekli gördüğüm bu güzel âdetimi bu eserde dahi bozmamak için keyfiyeti bu kadarcık ihtara mecbur oldum. “Natüralist” romanlar makbul! Değil mi? Makbul olursa, bari tabii romanların işte bu türlüsü makbul olsun. Dick May’dan aldığım esasın metaneti sayesinde şu eserciği bir “nefis eser” diye takdime kadar cüret edebilirim. Vaka Paris’te geçiyor; amma sanki Paris bize meçhul müdür ki incelikleri anlaşılamasın? İstanbul’dan bile daha maruf değil midir? Vaka gayet tabii, gayet büyük ve güzel olduktan fazla bir de her gün Avrupa aydınlarını düşündüren ve hatta bizde bile pek çok ileri görüşlüleri daha vukusundan, husulünden evvel yıldıran ve mühim olan bir sosyal meseleyi kesin hallediyor. O mühim mesele dahi “terbiye-i nisvân”¹ meselesidir. İşin alt tarafını ise romanda görürsünüz!

Ahmet Mithat

1
Mansardda

Malumunuzdur ki mansard (mansarde) diye evlerin tavan arası katına derler. Çatıların biraz yüksek olan ortalık yerindeki aralığı boş bırakmamak için oraya da birkaç oda yapıp fukaradan olanlara kiraya verirler. Zaten hâli vakti yolunda olanların orada ne işi var? Avrupa’da evlerin en muteber katları birinci katlarıdır ki inip çıkmaları da kolay olur. İkinci, üçüncü ve ilanihaye yukarı katlara doğru yükseldikçe odaların kiraları alçalır. Kiraların en aşağısı da odaların en yükseği olan mansardlara mahsustur. Zira bunların tavanları gayet alçak, pencereleri bu namdan ziyade “delik” ismine şayan şeylerdir.

Kat kat odalarının kiralarından bahsettiğimiz şu hanelerin her odası, her dairesi bir başka kiracıya icar olunan umumi meskenlerden olduğunu okuyucularımız elbette anlamışlardır. Zira Avrupa’da Bir Cevelan’ımda bunlara dair kendilerine genişçe malumat vermiş olduğumdan burada tafsilatın o derecesine ihtiyaç göremem. Binaenaleyh hemen haber vereyim ki şu kısmın başında okuyucularımın dikkatli nazarını çektiğim mansard, Paris’te Bastil Meydanı civarında bulunan bir evin çatı katıdır. Döşemesinden dayamasından bahse hacet göremem. Vehbi merhum:

 
Hane-i dervîş fakirin evi
Eski hasir anda kühen bûriyâ ²
 

Demiş olduktan sonra bir fakirhanenin sergisini ve eşyasını tasvir yolunda uzun kelam etmek gereksiz görülür.

Nazarıdikkatinizi davet eylediğim çatı katında iki kadın göreceksiniz. Birisi ihtiyarca, diğeri ise pek genç. Genç olanı on yedi, on sekiz yaşlarında. Fakat genç olanını kısaca şöyle tarif edebiliriz: Yüz rengi çok beyaz değil. Lepiska giysileri de öyle kızlara yakışan ve altın sarısı renginde değil. Mavi gözleri de yine tam olarak bu renk ile kıyaslanamaz. Dudakları ise genç kızlarınkine hiç benzemez. Tebessümü de bahar gibi gönüllere pek ferahlık vermez.

Çirkin bir şey mi?

Hayır! Asla! Çirkin değil. Aç! Eğer karnı doysa kanına bir bolluk gelse bu basmakalıp vasıfların tamamına musaddak olacak. Fakat açlıktan bitkin düşmüş. Yüz solgun, gözler fersiz, dudaklar renksiz. Şairlerimizin yalnız bir tabirine uyan tek bir yeri var ki o da belidir. Âdeta kıl gibi ince! Gerçekten kıl gibi! Vücutta bir dirhem et olmaz ve mide dahi bomboş olduğunda bel kıl kadar kalmaz da ne olur?

Bu kızın ismi Matmazel Julie Depres’tir.

İhtiyarca kadını ise hiç sormayınız. O da Julie kadar kansız, Julie kadar cansız. Fazla olarak da ihtiyar. Yüzü buruşmuş, ama bu hâli büsbütün ihtiyarlıktan sanmayınız. Evvelce semizmiş de sonradan zayıfladığı için önceden vücuduna korse gibi sımsıkı gelen derisi şimdi bollanmış. İşte bollanan bu deri potluk nevinden bir buruşukluk hasıl etmiş.

Evet! Sonradan zayıflığa düçar olmuş. Aman ya Rab, ne zayıflık! Avurtları o kadar çökmüş ki sanki açlıktan avurtlarını yemeye yutmaya davranmış. Sarı saçları, mavi gözleri yüzünün şekli filanı Jolie’yle aynı. Çünkü onun validesi Madam Depres. Fakat Julie on yedi on sekiz yaşında olduğu hâlde güzel, cazibeli filan denilen şeylere bedel miskinliğinden dolayı insanlarda bir nefret uyandırdığından, otuz sekiz otuz dokuz yaşında olan validesinden ne beklersiniz?

***

“Anne! Bugün de maltız yanmadı ha?”³

“Onu bilemem! Yalnız onu değil. Civardaki ekmekçi kadının kızı iki büyük ekmek getirdi. Baban karıyı nasıl ikna edebildi de karı bunları gönderdi, onu da bilemem.”

“Hep kuru ekmek, hep kuru ekmek!”

“Ne şikâyet ediyorsun? Katık da istersen ekmek dilimlerinin üzerine biraz Racine’nin beyitlerini, Bossuet’in nesirlerini oku!”

“Yine mi tahsilimi başıma kakacaksın?”

“Hayır! Doğruyu söylemeye dair yasak bir kanun mu neşredildi? Kızları bu kadar okutmak neye yarayacak diye babanla kavgalar ettiğim zaman o bana gülüyordu. Sen ise kızıyordun. Şu hâlimize sebep ancak senin tahsilindir. Dişimizden tırnağımızdan arttırdığımızı sana harçlık ettik. Kitap dedin, aldık. Defter dedin, aldık. Kalem, mürekkep, kurşun kalemi, boya, lastik filan falan dedin, hep aldık. Gözlerin mi zayıf oldu, süs müydü neydi? Neyse, gözlük dedin, aldık. Lambayla çalışamaz oldun, mum yaktık. Mektepteki başka kızlardan aşağı kalmasın diye elbisene ihtimam ettik. Hasılı kımıldandıkça masrafa girdik.”

“Siz vazifenizi güzelce yerine getirdiniz. Teşekkür ederim. Ben de vazifemi güzelce yerine getirdim. Binaenaleyh bu serzenişlere değil; aferinlerinize layığım!”

“Vay gidi liyakat vay! Kuru ekmeğe nailiyet bile kınanmaya sebep olacak bir hâle geldikten sonra sen hâlâ liyakat de!”

“Cüret ve cesaretimi affediniz anneciğim; ama benim bilebileceğim şey, sizin muavenetinizi boşa çıkarmamak için gücümün yettiği kadar çalışmaktı! Çalıştım. İşte her sene, her dersten aldığım mükâfatlar, takdirnameler şu miskin yatağımın murdar cibinliğinin içini bir sergi gibi donattılar.”

“Ekmekçi, kasap, sebzeci onları kabul edip yerine ekmek, et, sebze, kömür, şarap filan verebilirlerse hak sizindir. Teşekküren bir de reverans ederim.”

“Ben orasını bilemem.”

“Henüz öğrenmedin bile! Heyhat! Asıl kabahat sende değil baban olacak aptalda! Seni benim istediğim yolda terbiye etseydi şimdi aşinalarımızın, dostlarımızın kızları gibi sen de ya bir modacı olurdun, ya çiçek yapmakta mahir bir işçi. Haftada anana babana birkaç frank olsun getirirdin. Hiç olmazsa bir yere besleme, hizmetkâr sıfatıyla kapılanırdın da bari anana babana yük olmazdın.”

“Vay! Bir dilim kuru ekmek yediğimde mi yük oluyor?”

“Nankör! Şimdi günümüz kuru ekmeğe kaldığı için mi böyle söylüyorsun?”

“Hayır anacığım! Şimdiye kadar gördüğüm inayet ve ihsanınızın minnettarıyım. Fakat zannedersem onun mukabilini de işte birinci derecede bir diploma almakla icra eyledim. Eğer şimdi size yük oluşum bir lokma kuru ekmek yediğim içinse…”

***

Bu muhaverenin Madam Depres ile kızı Julie arasında cereyan eylediğini okuyucularımız mutlaka anlamışlardır. Zira bunlardan başka henüz ortada kimse olmadığı gibi muhaverenin gidişatından anlaşılacağı gibi bunlardan başka hiçbir kimseye mahsus olamaz.

Tam söz yukarıdaki fıkrada bıraktığımız dereceyi bulduğunda:

“Susar mısınız? Yoksa sizi susturayım mı?” diye kısık fakat öfkeli bir ses meydan aldı. Kadınların ikisi de bu sesten ürkerek lal oldular, kaldılar.

Ses kendi sahibinden evvel odaya girmişti. Arkası sıra sahibi de girdi. Uzun boylu, iri kemikli bir herif! Onun da gözleri mavi, ama karısının gözlerinden daha fersiz. Vaktiyle saçları, sakalı, bıyığı sarıymış ama vaktinden evvel ağardıklarından şimdi rengi belli değil. İhtimal ki vaktiyle pek de güzel bir adammış. Şimdi hüsün, güzellik kimde kalmış ki onda da kalsın. On yedi on sekiz yaşlarındaki taze ve genç olan Julie bile hüsün denilen şeyden mahrumdur!

Bu adamda bakmaya ve incelemeye değer bir şey varsa o da elleridir.

Bunlara “el” dememeli. Pençe? Hiç! Derisi ayakların en kalın derilerinden daha kalın. Şuradan buradan yarılmış, yanmış. Eline bir kalem alıp da yazı yazabilmek iktidarından çoktan mahrum olmuş. Kalem onun eline yakışık mı alır? Belki alelâde bir çift ele malik olanlar için en ince iğneler daha ziyade yakışık alır. O ellerin yakışığı beş buçuk okkalık varyostur.

“Varyos” nedir bilir misiniz? Hani demircilerin kol yahut bacak kalınlığında demirleri kocaman örsler üzerinde dövdükleri zaman iki kişi karşı karşıya geçerek sırayla kaldırıp indirdikleri büyük çekiçler yok mu? İşte o. Demircilik sanatında varyosçu olmak için hem kuvvet lazım, hem ustalık.

Kuvvete neden dolayı ihtiyaç olduğunu izaha hacet yoktur ya? Beş buçuk kıyye! Beş buçuk! O çekiç, dua ile kalkıp inmez ya! Elbette kol kuvvetiyle kalkıp inecek. Amma ustalığa gelince biraz izaha ihtiyaç vardır:

Efendim! Demircilikte böyle büyük şeyleri dövmek lazım geldiği zaman asıl usta eline bir hafif çekiç alarak onunla kızgın demirin şurasına burasına vurur ise de bu darbe demirin oralarını ezdirmek için değil, belki varyosun inecekleri yerleri göstermek içindir. Varyosçu asıl ustanın çekici hangi yere ineceğine dikkat edecektir ki kendisi de varyosu tam oraya indirsin. Hatta asıl usta kendi çekicini yavaşça mı, hızlıca mı yahut pek hızlı mı indirdiğini de nazarıdikkat-ten ayırmayacaktır. Zira darbelerin şiddetini de ona göre beğenecek veya beğenmeyecektir. Elhasıl o kocaman demiri asıl varyosçu dövecektir.

Bizim bu taraflarda varyosçuların iyileri on ikiden on beşe kadar gündelik alırlar. Paris’te beş franktan aşağı almazlar. Bizim şu mansarda giren Jean Depres ise pek usta bir adam olduğundan vaktiyle sekiz frank gündelik alırdı. Ama vaktiyle. Ya şimdi? Heyhat!

***

Jean Depres, şimdi elli beşlik bir adamdır. Bu adam yirmi beş yirmi yedi yaşlarındayken dev gibi kuvvetli, şeytan gibi akıllı bir usta olduğundan demirhaneler Jean’ı âdeta müzayedeye koyarak gündeliğini sekiz franga kadar çıkarırlarmış.

Sekiz frank! Alelade amelenin ikisine bedel! Yalnız gündelik değil, Jean Depres dahi alelade amelenin ikisine belki iki buçuğuna bedel.

Bu gençlik, bu kuvvet, bu parayla Jean Depres’in kadınlar arasında ne kadar rağbet edilen bir şey olduğunu düşünmeli. Hem o zamanlar pek de güzeldi. Boy bir metre doksan beş santimetre! Omuzlar, göğüs, arka gayet geniş. Bel ince. Kıç büyük ve yuvarlak. Bacaklar sanki nispetinden daha kalın. Baldırlar bacaklara münasip. Bununla beraber yüz pek latif! Uzunca bir burun, kalınca bir çift dudak, yumruca hatta gereği gibi yumru bir çenenin letafetlendirdiği yüz üzerinde açık kumral bir çift bıyıkla koyuca mavi bir çift göz yok mu? Bütün Havva’nın kızlarına meydan okumaktaydılar.

Jean Depres temiz de giyinirdi. Günde sekiz frank bu! Her türlü süse müsait olmaz mı? İnce lacivert abadan pantolon ceket. Deriden boyama potinler. Kalınca bir fanila üzerine takılır beyaz lastikten yakalık, kolluk. İpekten, ama dikkat buyurunuz, ipekten boyun bağı! Her amelede bulunabilecek şey mi? Başında en ince keçeden mamul kenarı geniş şapka! En aşağı altı franga alınabilir. Amele takımının hasreti, ama bir ömürde bir taneciğini alabilmeye ameleden yüzde kaçının kesesi müsait olabilir? Meğerki bir kumarda talihin müsaadesine mazhar ola!

Bu süsün mükemmeliyetinden fazla Jean Depres ellerinin yanıklarını, yarıklarını da örtmek için yünden mamul siyah eldivenler takar. Akşam işten sonra yahut pazar günleri bir güzelce yıkanarak şu süslü kıyafete girdi mi seyredin civarın kadınlarını. Depres’in yarım bakış ve iltifatına hangisi daha tez nail olacağını bunların Depres etrafında pervaz olup sevgi göstermelerinden anlamaya çalışmalı!

Şu telaşlı sevgilerde bulunan kadınların, hatta kızların bile tamamı Depres’e hiç olmazsa bir haftalık, on beşlik bir metres olmak arzusunda bulunduklarını zannetmemelidir.

Paris’in amele ve esnaf takımı arasında diğer sınıflara nispetle iffet sahibi kadınlar daha ziyadedir. Hatta bu takım arasında meşru olan izdivaçlar bile sair sınıflardan ziyadedir. Lakin bunların izdivaçları ekseriya ilk çocukları ve bazen ikinci, üçüncü çocukları doğduktan sonra akdedilir.

Durumu anladınız ya! Bunlar ilk önce birbirinin metresi, sevgilisi olmak üzere bir gayrimeşru birliktelik yaşarlar. O münasebet iki hafta zarfında bozulmazsa inanmalı ki beş altı ay devam edecektir. O müddet zarfında ve bahusus metresin hamileliği anlaşıldığı zaman münasebet kesilmezse çocuk doğuncaya kadar da aralarındaki anlaşma feshedilmeyecektir. Çocuk doğar. Tabii evlat sayılan bu gayrimeşru çocuğa bakmak için tesis edilmiş daireye verilir. O zaman genç valide, ister ki beraber olduğu sevgilisi o çocuğun kendi çocuğu olduğunu resmen tanısın. Daireye öyle bir kayıt düşürülsün. Eğer herif bu teklifi reddederse ayrılmak muhakkaktır. Reddetmediği zaman artık bu sevgili ve metresin bir zevç ve zevce olacakları ihtimaline kadar inanmak lazım gelir. İşte Paris şehrinin haftalık istatistiklerinde “Bu hafta zarfında piçhaneye seksen çocuk getirildi. On sekizi tanındı, kabul olundu.” denilmesi bundan kaynaklanır.

Sevgili ve metreslik suretiyle husule gelen yüz münasebetten kırk kadarı ikinci, üçüncü hafta zarfında ve diğer kırk kadarı da altıncı, yedinci ay zarfında bozulur. On kadarı çocuğun kaydı esnasında ve beş kadarı da kaydından sonra ayrılırlar. Fakat yüzde beş kadarı da izdivaca karar verirler. Bu da az mı ya? Paris bu! Dünya medeniyetinin merkezi değil mi?

Bizim Jean Depres, öyle rezil hovardalardan değildi. Öyle her kendisine sevdalananlardan kâm almak hevesinde bulunan zevattan değildi. Bunu kahramanlığına yediremeyip kendisini iyi korurdu. Ama bu sözü sadece biz söylemiyoruz. Mahallesinin kadınları da, hatta usluca, akıllıca erkekleri bile derlerdi ki “Depres kendisini iyi korur”. Metresleriyle ekseriya üçer dörder ay geçinirdi. Hatta hemen her metreste görüldüğü üzere bunlar bittabi bir aralık kendisine hıyanet eyledikleri zaman dahi Depres darılmazdı. Sövmez saymaz, dövmez yaralamazdı. Filozof Depres! Bu hıyaneti ayrılık için meşru bir sebep addederdi ki müteakiben kendisini avlamaya çalışan diğer bir kadın dahi “Ben onun gibi hıyanet de etmem!” taahhüdüne mecbur olurdu. Depres bilirdi ki o da bu taahhütte sabit olamayacak! Fakat bunu bilmek onun bunlarla olan münasebetlerine engel olamazdı. Öyle ya! Ayrılmaya kendi vefasızlığı sebep olacağına kadının vefasızlığının sebep olması daha hayırlı değil midir? İşte Depres bu suretle kendisini iyi kullanırdı.

Otuz beş yaşına kadar böyle yaşadı. Hiçbir metresinin hamile kaldığı ve doğan çocuklardan dolayı bunları tanımaya mecbur edildiği de vaki olmadı. Ta ki Polini namında bir çamaşırcı kızla anlaşıp evlenene kadar. Polini o zamana kadar Depres’in tanıdığı kadınlardan hiçbirisinden daha güzel değildi. Daha bilgili daha edepli hiç değildi. Zaten bu sınıf kadınların terbiyelerinden talimlerinden ne olur ki bazılarının bazılarından farkları aranabilsin?

Düzce okuyup yazmak, pek cüzi umumi coğrafyaya, Fransa coğrafyasını ve tarihe Fransa tarihini katmak, kendi defterini tutabilecek kadar hesapla hayvanat ve nebatat bahçelerindeki hayvanların, nebatların isimlerini belleyecek kadar tabii tarih değil mi? Tahsilin bu derecesi bunların tamamı için umumidir. Vilayetten gelen kızlarda gerçi bu derecesi de bulunamaz ise de Parisli olanlar için tahsilin bu derecesi umumidir.

Polini’nin, Depres ile evlilik anlaşması yapan diğer kızlardan, kadınlardan bir fazla meziyeti varsa o da aklı, zekâsı idi. Daha Depres ile ilk anlaştığı gün heriften bir para istifade etmemeyi zihnine koyarak:

“Benimle geçinmek, hem de hoş geçinmek arzusundaysan bana hiç hediye vermeyeceksin. Bana bir kuşluk, bir akşam yemeği değil ya, bir çay bile içirmeyeceksin. Senin masrafın sana, benim masrafım bana!” demişti. Bu sözün ne kadar makul olduğunu anlamak için bilmelidir ki Paris’te bu gibi metresler gerçi sevgililerinden para almazlar amma sevdikleriyle birlikte bulundukları zamanlar dahi eşleri kendilerine masraf ettirmezler. Bundan fazla olarak sırası geldikçe bir çift potin, bir boyun atkısı ve daha kudretlice olanları yünlü ak kumaştan bir fistanlık gibi hediyeler dahi verirler. Öyle bir surette ki kızın kendi mensup olduğu sanattan kazandığı para mümkün mertebe yalnız kendisine kalırdı. Para sandığında biriktirebilirse biriktirir, biriktiremezse, derecesinden fazla süslerine sarf eder.

Polini’de Jean’a ağır gelecek hiçbir masraf olmadığı gibi, beş altı ay sonra ayrılmaya sebep olacak bir hıyaneti de görülmeyince Jean Depres düşünmeye başladı. Aralıkta bir:

“Acaba Polini başımızda bütün bütün de ekşiyip kalacak mı?” derdi. Fakat Polini hamile de kalmıyor. İşte bu nokta Depres’i teselli ediyor.

Aradan bir sene geçti. Polini’de ne hamilelik var, ne hıyanet. Jean’a kendi için bir para masraf ettirmiyor, ama bu hâlde Jean’ın elinde artan parayı da israf ettirmiyor. Herifi ikna ve zorlayarak günde sekiz frangın kalanını para sandığına koyduruyor. Başlarda Jean bundan rahatsız oluyor idi. Hatta şunu bir ayrılma sebebi addedebilir miyim, diye düşünürdü bile. Lakin bu kadar akıllıca bir hareket kusur olarak görülebilir mi ki bunu kızdan ayrılığa sebep tutabilsin?

Bir buçuk sene sonra Polini gebe kaldı. Bunu haber alınca Dep-res:

“Demek oluyor ki karı başımızda ekşidi kaldı!” dedi. Zira o zamana kadar Polini’den şikâyete sebep olabilecek ciddi hiçbir şey görmediği gibi kızın hâl ve hareketini de gayet akıllıca olmak üzere övmek mecburiyetinden yakasını kurtaramamıştı. Hem Depres gibi hüsnü ahlak sahibi bir adam için kendi soyundan doğan çocuğu tanımamak düşünülebilir mi?

Evet! Çocuk doğdu. Piçhaneye verildi ama Depres çocuğu tanıdı. İşte bu çocuk mansardda gördüğümüz Matmazel Julie Depres’tir. O hâlde artık uyarmaya hacet kalmaz ki Polini de yine mansardda gördüğümüz Madam Depres’tir.

***

Çocuk doğduktan sonra da Depres ile Polini kendilerine bir kat daha intizam verdiler. Gerçi henüz karı koca olmamışlardı. Ama karı koca olmaktan ne gaye beklenebilir ise işte o gayeye ulaşmışlardı.

Bu intizam öyle evvelki gibi pazar günleri bir lokantada kuşluk yemeği yemek ve sonra Bologna veyahut Vincent ormanları gibi bir mesireye, akşam diğer bir lokantaya ve gece tiyatroya gitmek gibi eğlenceleri terk etmekten, bu yerlerde sarf olunacak paraları Julie namına para sandığına koymaktan vazgeçmişlerdi.

Bu eğlencelere bedel mesela Pere Lachaise Mezarlığı’na gidiyorlar ve orada Fransa’nın meşhur insanlarının kabirlerini ziyaret ediyorlar ve sonra bunların tercümeihâllerini merak ederek yazar ve ediplerden iseler eserlerini okumak derecelerinde meraklarını artırıyorlardı.

Hatta o zamana kadar kilisenin semtine uğramazlarken şimdi sık sık kiliseye de gitmeye başladılar. O zamana kadar neden kilisenin semtine uğrasınlar? Paris’te kiliseye kimin itikadı, hürmeti kalmış ki? Kiliseye yalnız iki sınıf halk giderdi. Birisi mensup oldukları politika fırkası papaz takımına meyilli olan kibar sınıfı ki, bunlar kiliseye devam ile kendi siyasi mesleklerini bu şekilde takviye etmiş olurlardı. Diğeri kilisenin sadakalarına, yardımlarına muhtaç olan gizli fukara ki bunlar gitmezlerse yiyecekleri kesilir. Depres ile Polini ne birincilerden sayılıyorlardı; ne de ikincilerden.

Artık anlaşılmalıdır ki bunların kiliseye devamlarına sebep başka yerlerde eğlence arayıp da para sarf etmemek maksadıdır. Hazır güzel bir müzik, kibardan veyahut fakir oldukları ve yardıma muhtaç bulundukları belli bile olmayacak takımdan bir cemaat. Bedava olduğu zaman fena eğlence midir?

Fakir oldukları ve yardıma muhtaç bulundukları belli bile olmayacak takımı anlayabildiniz mi? Bunu anlayamamış iseniz sizi mazur görürüz. Zira bu hâl Paris’in öyle hususi hâllerindendir ki dışarıdan değil; içerden bile bunu anlayanlar nadirdir.

Avrupa’nın her tarafında olduğu gibi Paris’te dahi yardıma, yeme içmeye muhtaç olanlar için pek büyük cemiyetler vardır. Pek çok yardımlar toplanır. Bunun için birçok vakıf dahi vardır. İşin en büyük kısmı da kilise erbabının elindedir. Lakin bu hâl, geçenlerde familyaca intihar eden Hayim ailesi gibi, birçok biçarelerin ya açlıktan telef olmalarına yahut kendi kendilerine intihar etmelerine mâni olamamaktadır. Zira yapılan yardımlar, sadakalar öyle bir sınıf halka ediliyor ki, onların tamamının bekâr olan papaz sınıfına birer cihetten mensup olmalı veyahut siyasetçe bu sınıfın üyesi olan siyasi fırkadan bazı itibarlı kimseler ile ilgili bulunmalıdır. Şimdi anlaşıldı mı? Sadakaları, yardımları asıl muhtaç olanlara değil; kimleri seçiyorlar ise onlara vermek makbul olduğundan, defterlerde birçok fukaranın isimleri kayıtlı bulunuyor ise de onları kilisede görseniz son moda gereğince giyinmiş olan kadınlarını birer kontes, düşes, prenses zannedersiniz. İşte bu kadarcık bir irşat üzerine işin alt taraflarını siz düşününüz.

Depres ile Polini işlerine biraz intizam vermeye başladılar ya, bu işlerini bir kat daha ileriye götürmekten de geri kalmadılar. Akşam sabah lokantalarda yemek yemeyi pahalı buldular. Ayrı ayrı birer oda kiralamaları ise ekonomiye mugayir görüldü. Zaten aralarında ne ayrılık gayrılık kaldı ki? İkisi bir oda kiraladılar. Sabahleyin içine konulan et vesaireyi akşam pişmiş bulmak suretiyle icat olunan dereceli soba ve tencerelerden alarak yemeklerini de kendileri pişirmeye başladılar.

Bu intizam ikisinin de mali kuvvetlerini arttırdı. Para sandığına evvelkinden ziyade para yollamaya kadar da vardılar. Nihayet zevç ve zevce olunmaları için yegâne noksan kalan nikâhı da kıydırıvererek iki vücut yalnız bir can olmak derecesinde birleştiler. Bir ebedî ittihat ile birleşmiş oldular.

***

Bunların izdivaçları esnasında Julie iki buçuk yaşındaydı. Evlendikten sonra Jean Depres karısının çamaşırcılıkta devamını istemedi. Türlü murdar, pis çamaşırları yıkamak zaten Madam Depres’i iğrendirmeye başlamıştı. Doğrusu şöyle iktisatla yaşandığı zaman yalnız Jean’ın kazancı dahi aileyi idare edebileceği de görüldü.

Ya kızın terbiyesi?

Evet, Jean Depres kızını eğitmek ve terbiye etmek sevdasına düştü. Hem öyle olur olmaz eğitim ve terbiyelerden de değil! Bu eğitim ve terbiye onu en üst derecelere kadar çıkaracak. Madam Depres kocasından daha akıllı çıkmaya gayret ederek Jean’ın bu arzusuna muhalefet etmek istiyordu; ama galebe kabil mi? Zaten çocuğun dört, beş, altı yaşlarına doğru gayretli pederdeki hevesin bir ciddi hükmü de olamayacağından akıllı Polini faydasız muhalefetlerde ısrar dahi etmemeye başladı.

Israr etmiyor ama Jean çocuğu terbiye edeceğim derken daha ziyade terbiyesizliğine sebep oluyor. Bir fakir çocuğu için o kadar süslü elbiseye lüzum var mıdır? Bir demircinin kızı o kadar pahalı şekerlemeleri, kremalı pastaları filanları yer mi? Biraz şeker katılmış bir parça ekmek onun nesine yetmiyor?

Kadıncağız bu yolda mülahazalarda bulundukça Jean:

“Sen o kadar anlarsın! Çocuk beşinci, altıncı yaşlarında nasıl yaşarsa, terbiyesi, tahsili de ona göre olur. Sonradan verilen kibar terbiye her zaman insanda yabancı kalır. ‘Sonradan görme’ diye onu ayıplarlar da. Ama böyle çekirdekten kibarca bir terbiye alırsa kibar doğmuş sayılır.” diye karısını sustururdu.

Bu terbiye hususunda karı ile kocanın muhalefetleri öyle bir dereceyi buldu ki bir aralık Polini, Julie için alınmış olan şekerlemeleri filanları çocuğa yedirmeyip gizlice tekrar satmaya kadar da vardı. Jean ise bunu haber alınca artık satın aldığı nefis yiyecekleri, kızına kendi eliyle yedirmeye mecbur oldu.

Julie’den başka bunların çocukları olmadığına hayret etmemelidir. Daha işin başlangıcında çocuk terbiyesi emrinde karı ile koca arasında vukua gelen ihtilaflar Polini’yi çocuk doğurmaktan bezdirdi.

Kadın kısmı istemezse çocuk doğurmaz. Hele her şeyi bilen bir Fransız karısı! Hele her şey bilinen Paris’te!

Acaba şu karı ile kocanın hangisi haklıydı?

Evvela Polini haklıydı. Zira çocuk eğitimine ve terbiyesine başlandığından beri para sandığına bir para gönderilemez olmuştu. Nasıl gönderilsin? Kendisi işten vazgeçmiş. Karar verilen tasarrufu da Julie’nin kibarca olan iaşe ve terbiyesi men eylemiş. Gerçi henüz para sandığından para çıkarıldığı yoksa da Julie’ye yeni elbiseler alınmasından Julie’nin devam eylediği mektep müdire ve muallimelerine sene başı hediyeler verilmesinden filandan dolayı bazı yüklüce masraflar edilmesi üzerine şuraya buraya biraz borç dahi birikmişti. Jean bu borçlardan korkmuyor, ürkmüyor ama Polini işin daha ilerisini düşünerek korkuyor, ürküyordu. Zira borçları vermek için maişetçe daha ziyade iktisatlı yaşantıyı benimsemeli ve birçok mahrumiyetlere de katlanmalıydı. Jean ise bunu da iltizam istemiyordur. Şüphe yok ki bir zaman sonra borç defteri daha da kabaracak!

İkincisi, Jean dahi haklıydı. Zira o zamanlar Fransa’da kadın eğitimi tamamen erkeklerin elinden alınmak isteniyordu. Bu şekilde onlardan alınıp tamamen kadınlara devredilmesi için çalışmalar yapılıyor ve kadınlar buna teşvik de ediliyordu. Bu konuda kanuni değişiklikler de yapılıyordu. Bir kadın öğretmene yılda beş bin franga kadar maaş verildiği gibi öğretmenlik diplomasını alan kızlar tabiatıyla diğerlerinden daha iyi bir eğitim de aldıkları için, bu durum tüm babaların dikkatinden kaçmıyordu. Pek fakir kızı olduğu hâlde sadece öğretmenlik şerefinden dolayı pek kibar ve zengin olan adamların eşleri olma şerefine erenlerin sayıları da az değildi. Kendi kızı için de böyle bir şeref arzu etmekte Jean Depres haklı görülmez mi? Ee, kızı bir zengin ve kibar karısı olursa, bunların maişetlerinden habersiz bulunmak bir noksanlık sayılmaz mı?

Bu karı ile kocanın hangisinin haklı olduğunu okuyucularımız düşünsün, dursunlar. Biz hikâyemize devam edelim. Yani bu hikâyede bol bol mülahazalar serdeder bir filozof olmayalım da yalnız vukuatı nakleder bir yazar olalım. O filozofluk vazifesini de okuyucularımız ifa eylesinler. Hangi ciheti tercih lazım geleceğini kendileri düşünsünler.

***

Julie Depres’in ilkokul tahsili pek yolunda gitti. Zira daha dört yaşındayken pederi kızını okutup yazdırmaya gayret ediyordu. Tedrisin bu kadarına değil, daha ilerisine bile Jean’ın iktidarı vardı. Artık, gökyüzünde parlak parlak görülen şeylerin sadece parlayan cisimler olmayıp birer küre, birer dünya olduklarını da biliyordu. Dünya yalnız Fransa ile Almanya’dan ibaret değildi. Bir Osmanlı memleketi, bir Mısır vesaire devletlerin de bulunduğunu öğrenmişti. Zira Fransızların Mısır’a, Kırım’a gittiklerinden hem haberi olmuş, hem de buna dair bazı şeyler okumuştu. Bir varyosçu amele için malumatın bu derecesi az mıdır? Bildikleri şeyleri kızına hikâye ede ede kızın kulağını gereği gibi doldurmuştu.

Hatta Jean Depres’in filozof yönü bile vardı. Papaz takımını sevmezdi. Voltaire mezhebine tabi olanları seviyordu. Hürriyet taraftarıydı. “Ben dinsizim!” dediği zaman âdeta mağrur görünüyordu. Gerçi dinin ne olduğunu bilmediği gibi, dinsizliğin ne olduğunu da hiç bilmiyordu. Ama Jean Depres değil, bu davada bulunan sair binlerce, yüz binlerce, milyonlarca insanlar için bile bu davada bulunmak için bir şey bilmek lazım gelir mi? Hiçbir şey bilmedikten sonraysa “Dinsizim!” demekle “Dindarım!” demenin de farkı olamaz.

Dolayısıyla Jean Depres’in bildiği kadar şeyler Julie’nin ilk talimi, ilk irşadı için büyük faydalar sağladığından kızın ilk bilgileri pek parlak olarak husule geldi. Mükâfatlandırılma konusunda, Julie her ananın, her babanın kıskanmasına sebep oluyordu. Hâl ve şanınca Depres ailesinden pek zengin ve kibar olan familyalar kendi kızlarını, “Demircinin kızı kadar da olamadın!” diye hırpalıyorlardı. Bunları Jean işittikçe koltuklarına karpuz sığışmış kadar koltukları kabarıp karısına:

“Gördün mü Polini, gördün mü? Ama daha bu yaşta bu kadar olan kızın ileride ne olacağını da düşünmeli!” diye serzenişlerde bulunuyordu.

Fakat zannetmeyiniz ki Jean’ın bu serzenişleri cevapsız kalıyordu. Heyhat! Polini dahi Jean’a cevaben:

“Evet! Orası öyle ama kazancımız masraflarımıza kifayet etmesi şöyle dursun, dişimizden tırnağımızdan arttırarak para sandığına verdiğimiz paraların da dörtte biri alındı, borçlara verildi. Hâlâ da bir miktar borcumuz vardır!” diyordu. Bu kısa sözün hükmünün ne kadar büyük olduğunu düşünmelidir. Bunu Jean dahi düşünüyordu. Zevcesine bunun için de bir cevap bulup vermeye çalışıyordu ama bulamıyordu.