Kitobni o'qish: «Պատմութիւն Հայոց»

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ ԱԳԱԹԱՆԳԵՂԵԱՅ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ

***

*Իղձք *բաղձացեալք ցանկալեացն զկամս նաւելոցն ի նաւահանգիստն հասուցանել ՝ խնդութիւն է խաղաղութեամբ վասն զի ի մէջ

* ալեացն որ ընդդէմ դառնան մրրկածին աւդովքն ի մարտ պատրաստին ընչաքաղցիցն եւ աւգտածարաւեացն ժամ եդեալ բազմաց միաբան սանձեալ թիակաւքն զերիվարս տախտակագործացն *բեւեռակապ երկաթագործացն՝ զմիմեանս քաջալերելով կասկած երկիւղի սրտիւք ի կապոյտ դաշտին ձիարձակ լինին անքայլ գնացիւք անընթաց ոտիւք թռուցեալ ի վերայ ծովուն մկանանց ջուրցն ալեացն կուտակելոց ուր բարկացայտ ալիքն լեռնաձեւ կուտակին մէտ ի մէտ խոնարհին *ըստ *աղեգէտն պատմողին մարմնաքնար Դաւթեան երգոյն *թէ Ելանեն լեռնանան եւ իջանեն դաշտանանա ուր ուրեմն ապրեալք ի ծփանացն ՝ արշաւանս դնեն յիւրաքանչիւր գաւառս զայս վէպ

ՎԱՐՔ ԵՒ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐԻ

Ա

Ա. Ընդ նուազել ժամանակաց թագաւորութեանն Պարթեւաց, ի բառնալ տէրութեանն յԱրտաւանայ որդւոյ Վաղարշու, ի սպանանել զնա Արտաշրի որդւոյ Սասանայ,– որ էր նախարար ոմն ի Ստահր գաւառէ, որ եկեալ միաբանեաց զզաւրս Պարսից, որք լքին խոտեցին մերժեցին անարգեցին զտէրութիւնն Պարթեւաց, եւ հաճեցան հաւանութեամբ ընտրել զտէրութիւնն Արտաշրի որդւոյ Սասանայ,– արդ իբրեւ յետ մահուան հասանելոյ գուժիս այսորիկ առ Խոսրով թագաւորն Հայոց,– որ էր երկրորդ տէրութեանն Պարսից, զի որ Հայոց թագաւոր էր՝ նա էր երկրորդ Պարսից տէրութեանն,– արդ՝ թէպէտ եւ վաղու լուեալ զբաւթն՝ ոչ ինչ ժամանեաց հասանել յամբովկ գործոյն պատերազմի իրացն պատրաստութեան։ 2 Յետ այսորիկ դարձեալ լինէր յիրացն *եղելոց մեծաւ տրտմութեամբ, զի ոչ եհաս ինչ նմա գործել գործ. ի մեծ ի տրտմութենէն եւ յիրացն վճարելոյ դարձեալ անցեալ եկեալ լինէր յաշխարհ իւր։

3 Արդ՝ ի միւս եւս ի գլուխ տարւոյն սկսանէր Խոսրով թագաւորն Հայոց գունդ կազմել եւ զաւր բովանդակել, գումարել զզաւրս Աղուանից եւ Վրաց, եւ բանալ զդրունս Ալանաց եւ զՃորայ պահակին, հանել զզաւրս Հոնաց, ասպատակ դնել ի կողմանս Պարսից, արշաւել ի կողմանս Ասորեստանի, մինչեւ ի դրունս Տիսբոնի։ 4 Աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ յապականութիւն դարձուցանէր զշինանիստ քաղաքացն եւ աւանացն ցանկալեաց. զշէն երկիրն ամենայն *թափուր եւ աւերակ թողոյր. ջնջել ի միջոյ ի բաց կորուսանել, խլել քակել, հիմն ի վեր ջանայր առնել, համարէր բառնալ զաւրէնս տէրութեանն Պարսից։ 5 Ուխտ եդեալ միանգամայն՝ վրէժ խնդրել *մեծաւ քինութեամբ զանկանելն իւրեանց ի տէրութենէն. սպառ սպուռ ջանայր զվրէժ խնդրել, մեծաւ քինու նախանձաբեկ լինելով. մեծամեծս փքայր՝ *ի բազմութիւն զաւրացն *ապաստան եղեալ, եւ ի քաջութիւն զաւրացն յուսացեալ։ 6 Վաղվաղակի ի թիկունս հասանէին մեծաւ բազմութեամբ ժիր եւ քաջ առն եւ ձիոյ եւ բուռն կազմութեամբ Աղուանք, Լփինք եւ Ճիղպք, Կասպք եւ այլ եւս որ ի սմին կողմանց, զի զվրէժ արեանն Արտաւանայ խնդրեսցեն։

7 Զի թէպէտ եւ էր ինքն *ի մեծի տրտմութեան վասն բնութեան եղբայրութեան ազգատոհմին, զի հնազանդեցան եւ ի ծառայութիւն մտին համբարձելոյ թագաւորութեան Ստահրացւոյն, եւ ընդ նմին միամտեցան. զի թէպէտ եւ էր Խոսրովու եւ դեսպան արարեալ, զի իւրեանց տոհմայինքն ի թիկունս եկեսցեն *եւ նոցա ընդդէմ *կայցեն ընդ նորա թագաւորութեանն, անտի սմա ձեռն տուեալ ի կողմանց Քուշանաց, եւ յայնմ մարզէ *եւ յիւրեանց ի բուն աշխարհէն եւ ի քաջ ազգաց *եւ ի մարտիկ զաւրացն զի ի թիկունս հասցեն. սակայն տոհմքն եւ ազգապետքն եւ նախարարքն եւ նահապետքն Պարթեւաց ոչ լինէին ունկնդիր. զի *միամտեալ եւ հաւանեալ եւ նուաճեալ էին ի տէրութիւնն Արտաշրի, քան ընդ տէրութիւն իւրեանց ազգատոհմին եւ եղբայրութեանն։

8 Սակայն առեալ Խոսրովու զբազմութիւն զաւրաց իւրոց, եւ որ ուստեք ուստեք եկեալ հասեալ էին թիկունս աւգնականութեան նիզակակիցք գործոյն պատերազմի։ 9 Իսկ իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից զայն ամբոխ բազմութեան գնդի, զի մեծաւ ուժով դիմեալ եկեալ հասեալ էին ի վերայ նորա՝ ել եւ նա ընդ առաջ նոցա ի պատրաստութիւն պատերազմի։ 10 Բայց սակայն ոչ կարաց ունել զդէմ նորա, փախստեայ լինէր առաջի նոցա. զհետ մտեալ կոտորէին զամենայն զաւրսն Պարսից, եւ դաշտացն եւ ճանապարհացն ցիր դիաթաւալ կացուցանէին եւ չարախտավատ վատնէին եւ անհնարին հարուածս ի վերայ հասուցանէին։ 11 Եւ թագաւորն Հայոց դառնայր ի մեծ կոտորածէն *մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ եւ ցնծալից ուրախութեամբ ի կողմանսն Հայոց յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, մեծաւ ուրախութեամբ *եւ բարի անուամբ եւ բազում աւարաւ։

12 Ապա հրաման տայր *ընդ կողմանս կողմանս դեսպանս արձակել, հրովարտակս առնել, յեաւթն բագինս մեհենիցն ուխտաւոր լինել պատկերաց կռոց դիցն պաշտաման։ 13 Սպիտակ ցլուք եւ սպիտակ նոխազաւք, սպիտակ ձիովք եւ սպիտակ ջորւովք, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդուք, ի վերջաւորս փողփողեալս, նշանակապ պալարակապ մետաքսիւքն եւ ոսկովք պսակաւք եւ արծաթի զոհարանաւք, յանաւթս ցանկալիս ակամբք պատուականաւք, ոսկով եւ արծաթով, ի հանդերձս պայծառս եւ ի զարդս գեղեցիկս, զիւր ազգին Արշակունեաց զհայրենեացն պաշտամանց տեղիս մեծարէր։ 14 Նա եւ հինգերորդ եւս հանէր յամենայն մեծամեծ *աւարացն ածելոց, եւ *մեծամեծ պարգեւս քրմացն շնորհէր։ 15Իսկ զաւրացն որ զիւրեաւն էին՝ ետ պարգեւս եւ արձակեաց յիւրմէ։

Բ

Բ. Իսկ ի գալուստ ամին միւսոյ զաւր բազում կուտէր յոյժ, գումարտակ առնէր, զնոյն զաւր կոչէր, եւ եւս բազում քան զնոյն ասպատակ սփռեալ զկողմամբքն Ասորեստանի. մանաւանդ զի եւ զաւրք Տաճկաց ի թիկունս եկեալ էին. աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ քաջութեամբ դառնային յիւրաքանչիւր տեղիս։ 2 Եւ ամս մետասան ստէպ ստէպ զայս աւրինակ աւար առեալ՝ աւերէին զամենայն երկիր սահմանացն, որ ընդ Պարսից թագաւորութեամբն եւ ընդ իշխանութեամբն էր։

3 Իսկ իբրեւ զայն ամենայն չարիս ետես թագաւորն Պարսից, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ *նեղեցաւ, տառապեցաւ, տագնապեցաւ, տարակուսեցաւ , վարանէր յանձն իւր. առ ինքն կոչէր զամենայն թագաւորս եւ զկուսակալս եւ զնախարարս եւ զզաւրավարս եւ զպետս եւ զիշխանս իւրոյ տէրութեանն. ի խորհուրդ մտանէին. աղաչէր զամենեսեան՝ հնարս ինչ մարթել խնդրել գտանել. ազգի ազգի պարգեւս *խոստանայր. թերեւս ոք միայն *գտցի, ասէ, որ զվրիժուց հատուցումն խնդրել մարթասցէ. յերկրորդական գահ իւրոյ տէրութեանն մատուցանել խոստանայր, թէ միայն նախանձու մեծի ձեռն արկեալ հատուսցէ ոք. բայց միայն աթոռովս ես ի վեր եղէց քան զնա, եթէ կարի յանարգաց ոք իցէ կամ ի պատուականաց. ազգի ազգի *պատիւս *եւ պարգեւս *եւ վարձուց հատուցմունս շնորհել խոստանայր։

4 Արդ՝ ոմն ի միջոյ խորհրդեանն գլխաւոր նահապետ էր Պարթեւաց տէրութեանն, որոյ անուն էր Անակ. յոտն կացեալ, ի մէջ անցեալ՝ յիւրմէ ազգէն իբրեւ ի թշնամւոյ վերայ խոստանայր վրէժ խնդրել։

5 Խաւսել սկսաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Եթէ միայն զայդ նախանձ խնդրեսցես միամտութեամբ՝ զբնութիւնն պարթեւական, զձեր սեփական Պալհաւն ի ձեզ դարձուցից, եւ քեզ թագ եդեալ փառաւորեցից, եւ երեւելի եւ փառաւոր ի թագաւորութեանս իմում արարից, եւ երկրորդ ինձ կոչեցից»։

6 Պատասխանի ետ Պարթեւն եւ ասէ. «Զմնացորդս ազգի իմոյ կեցուսցես դու. այլ ես եւ եղբայր իմ հարազատ այսաւր հրաժարիմք ի քէն»։

7 Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթեւն *եղբարբն իւրով հանդերձ, ընտանեաւք կանամբք եւ որդւովք եւ ամենայն աղխիւ իւրեանց. չու արարեալ յուղի անկեալ, դէտ ակն կալեալ ճանապարհացն՝ ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրեւ թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից։ 8 Եկեալ յանդիման եղեւ թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի, ի ձմերոցս արքայութեանն Հայոց։

9 Իբրեւ ետես թագաւորն Հայոց՝ ցնծացեալ ել ընդ առաջ նորա եւ մեծաւ խնդութեամբ ընկալաւ զնա. մանաւանդ իբրեւ կեղծաւորութեամբ եւ դաւով սկսաւ խաւսել ընդ նմա եւ զիւրոյ գալոյն հաւատարմութիւն ցուցանել։ 10 «Վանս այնորիկ *եկի ես առ քեզ, ասէ, զի հասարակ զհասարակաց վրէժ խնդրել մարթասցուք»։

11 Արդ՝ իբրեւ ետես թագաւորն զայրն, զի դիմեալ եկեալ էր առ նա ամենայն ընտանեաւքն հանդերձ, եւ մտերմութեամբ հաւատաց ի նա. յայնժամ տայր նմա պատիւ ըստ աւրինաց թագաւորաց, եւ հանէր նստուցանէր զնա յերկրորդ աթոռ *թագաւորութեանն. եւ զամենայն ժամանակս ձմերայնոյն ուրախութեամբ զաւուրս ցրտաշունչ հողմաշունչ սառնամանեացն անցուցանէին։

12 Իսկ իբրեւ եկին հասին աւուրք ջերոտ հարաւահողմն գարուն դրանցն բանալոյ՝ *համբարձաւ թագաւորն ի կողմանցն յայնցանէ. եկին իջին յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք. ի մինչդեռ ուրախութեամբ հանգուցեալ էին, ի միտ արկեալ թագաւորին՝ գումարտակ առնէր՝ անդրէն արշաւել ի կողմանս Պարսից։

13 Իբրեւ զայն լսէր Պարթեւն՝ զերդումն ուխտին յիշէր որ ընդ Պարսից արքային ուխտեալ էր։ 14 Նա եւ զխոստմունսն յիշէր զպարգեւացն, եւ ի բուն աշխարհն փափագէր որ Պահլաւն կոչէր, եւ վատ խորհուրդ ի միտ արկանէր. առնոյր զթագաւորն մեկուսի նա եւ եղբայր իւր հարազատ՝ իբրեւ ի պատճառս ինչ զբաւսանաց, իբրեւ խորհուրդ ինչ խորհել ընդ նմա. եւ զսուսերսն պողովատիկս թերաքամեալս ունէին. յանկարծ յեղակարծումն ժամանակի զէնս վերացուցեալ՝ զթագաւորն դիաթաւալ կացուցեալ յերկիր կործանէին։ 15 Անդուստ ուստեմն իրազգած *եղեալ *իրաց որ եղեն՝ գոյժ աղաղակի ամբոխին թանձրանայր. մինչ այս մինչ այն՝ նոքա հեծեալ յիւրաքանչիւր երիվարս փախստական լինէին։

16 Իսկ իբրեւ զայն գիտացին նախարարք հայակոյտ զաւրացն՝ գունդ գունդ հատանէին, զկնի լինէին. ոմանք ընդ ցամաքն աճապարեալ, հասանել ի խելս կամրջացն առ դրունս Արտաշատ քաղաքի։ 17 Զի գետն Երասխ յարուցեալ գայր լի դարիւ եւ դարիւ, սառնահալ, ջրակուտակ, ձիւնասոյզ, ձիւնախաղաղ բազմութեամբն յաւուրս իւրոյ պղտորութեանն։ 18 Կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամաւրի կոչեն՝ աճապարէին հասանել յառաջ մի ի խելս կամրջին Արտաշատու։ 19 Ի կիրճս ճանապարհացն արգելին զնոսա, ի մէջ արարեալ զնոսա՝ ի Տափերական կամրջացն գէտավէժ առնէին զնոսա։ 20 Եւ ինքեանք անդրէն դարձեալ՝ վայիւք , ճչովք եւ ողբովք, եւ ամենայն երկիրն ժողովեալ զթագաւորն աշխարէին։

21 Եւ մինչ դեռ *ջերմ *ոգիքն ի ծոցոյն չեւ էին թափեալ, եւ շունչ վախճանին չեւ էր հասեալ՝ հրաման տայր զազգատոհմն սատակել։ 22 Յայնժամ սկսան սատակել եւ *կոտորել. մինչեւ ոչ թողին յերիտասարդաց մինչեւ յայն՝ որ բնաւ զաջ եւ զձախ ոչ գիտէր. նաեւ զիգական տոհմն մաշէին ի սուր սուսերի իւրեանց։ 23 Բայց միայն երկուս մանկունս փոքրկունս յորդւոցն Պարթեւին պրծեալ ոմն ապրեցուցանէր ի ձեռն դայեկաց ուրումն. զմին ի կողմանս Պարսից, եւ զմին ի կողմանս Յունաց առեալ փախչէին։

Գ

Գ. *Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն թագաւորն Պարսից՝ զուարճանայր, զուարթանայր, տաւն *մեծ ուրախութեան առնէր զաւրն զայն, եւ բազում ուխտ ատրուշանացն կատարէր։ 2 Զաւրաժողով լինէր, խաղայր գնայր, ասպատակ սփռէր զկողմամբք Հայաստան աշխարհին. զխաւսուն եւ զանասուն, զծեր եւ զտղայ, զերիտասարդ եւ զմանուկ առ հասարակ խաղացուցանէր ի գերութիւն։

3 Անդ ոմն պրծեալ ապրեցուցանէր ի հինէ անտի յորդւոցն Խոսրովու թագաւորին Հայոց՝ մանկիկ մի փոքրիկ, անուն Տրդատ. առեալ դայեկացն փախուցեալ ի դուռն կայսեր ի կողմանս Յունաց։ 4 Եւ զերկիրն Հայոց *այնուհետեւ եկեալ արքային Պարսից յիւր անուն զտեղիսն անուանէր. եւ զզաւրսն Յունաց փախստական արարեալ հալածական տանէին մինչեւ ի սահմանս Յունաց։ 5 Վիհս փոսացուցեալ՝ սահմանս հաստատէին, եւ տեղւոյն անուն եդեալ Դրունս Փոսից, առ տեղեաւն որում Սոյզն կոչէին։ 6 Եւ զայլ մարդիկ երկրին *խաղացոյց, եւ զաշխարհն յինքն գրաւեաց։

7 Արդ՝ երթեալ, սնեալ եւ ուսեալ Տրդատէս առ կոմսի ումեմն Լիկիանէս անուն կոչեցելոյ։ 8 Իսկ որդի Պարթեւին որ ի կողմանս Յունաց գաղթեաց՝ սնանէր եւ ուսանէր ի Կեսարիայ Կապադովկացւոց քաղաքին. եւ մերձաւորեալ զնա սնոյց դայեկաւք երկիւղիւն Քրիստոսի. եւ ուսեալ եւս զքրիստոսական դպրութեան հանգամանս ընտանի եղեալ գրոց Աստուծոյ. եւ մերձեալ յերկիւղ Տեառն, որոյ անուն ճանաչէր Գրիգորիոս։ 9 Իբրեւ տեղեկացաւ ի դայեկացն հայրենի գործոցն որ եղեալն էին՝ ել եւ գնաց առ Տրդատիոս ըստ հեշտ պաշտաման։ 10 Եւ թաքուցանէր զանձն, եւ զայն ինչ ի վեր ոչ հանէր, թէ ո՛յր, կամ ուստի՛, կամ ո՛րպէս, կամ զիա՛րդ. զանձն ի ծառայութիւն տուեալ ի հնազանդութեան պաշտէր առաջի նորա։

11 Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ իշխանն Յունաց ի հալածել կայր *զեկեղեցի Աստուծոյ։ 12 Իսկ *իբրեւ զգացեալ Տրդատիոս վասն Գրիգորի, թէ Քրիստոսական պաշտամանն հաղորդ է՝ *սկսեալ այնուհետեւ պատուհասակոծ առնէր զնա, եւ ազգի ազգի արհաւիրս արկանէր ի վերայ նորա. բազում անգամ ի բանդս եւ ի կապանս տանջանաւք նեղէր զնա՝ թողուլ ի բաց լինել նմա յերկրպագութենէն Քրիստոսի, եւ ի հնազանդութիւն դառնալ նմա * դիցն սնոտեաց եւ պղծութեանն պաշտաման։

Դ

Դ. *Յաւուրս ժամանակացն այնոցիկ զաւրաժողով լինէր իշխանն Գթաց, եւ բազում գունդս զաւրաց ժողովեալ՝ գայր տալ մարտ պատերազմի ընդ իշխանին Յունաց։ 2 Պատգամս յղէր աւրինակաւս այսուիկ, եթէ «Ընդէ՞ր բնաւ ելանեմք խառնամխի ի պատերազմ՝ սպառել զզաւրս մեր, եւ վտանգ եւ տագնապ միանգամայն աշխարհի հասուցանեմք. ես աւասիկ ախոյեան ելանեմ քեզ ի մերոց զաւրաց աստի, եւ դու ինձ ի յունականաց այտի. հասցուք եկեսցուք ի մարտի տեղի. եթէ ես զքեզ յաղթահարեցից՝ Յոյնք ինձ հնազանդեսցին ի ծառայութիւն. եւ թէ դու ինձ յաղթեսցես՝ մեր կեանքս քեզ նուաճեսցին եւ հնազանդեսցին. եւ առանց արեան եւ կոտորածոյ լիցի շինութիւն կողմանցս երկոցունց»։

3 Եւ իբրեւ *զայն ամենայն լուաւ թագաւորն Յունաց՝ երկեաւ. քանզի աւրինաւք կազմութեամբ, գունդ առ գունդ ճակատել ոչ առնուին յանձն, եւ ըստ պատգամին պատշաճի ոչ կարէր ունել յանձին. քանզի տկար էր յոսկերաց զաւրութեամբ. սրտաթափ եղեալ զարհուրեցաւ, քանզի ոչ գիտէր, զի՛նչ տացէ բանիցն պատասխանի։

4 Յայնմ ժամանակի *հրաման տայր թագաւորն՝ հրովարտակս եւ դեսպանս առնել առ իշխանս եւ զաւրս զաւրութեան իւրոյ, զի ուր եւ իցեն՝ առ նա հասանիցեն վաղվաղակի։ 5 Յայնմ ժամանակի իշխանք եւ զաւրք եւ նախարարք առ նա հասանէին վաղվաղակի։ 6 Առեալ եւ Լիկիանէ *զբուն գունդն որ ընդ իւրով ձեռամբն էր՝ փութայր հասանէր ի տեղի պատերազմին՝ յանդիման լինել *թագաւորին, եւ Տրդատէս ընդ նմա։

7 Եւ մինչ դեռ գային գունդք զաւրացն՝ դէպ եղեւ նոցա գալ մտանել ի նեղագոյն տեղի մի, յառուամէջս այգեստանւոյն, ի փողոցամէջս համբարոցացն, առ դրունս քաղաքին. քանզի զդրունս քաղաքին աղխեալ էր, զի ժամ էր հասարակ գիշերոյ։ 8 Իբրեւ ոչ գտաւ խար երիվարաց զաւրուն բազմութեան դարման կերակրոյ մինչեւ ի մէջգիշեր՝ հայեցեալ տեսանէին ի զուարափակ քաղաքորմի միոջ, զի խստահամբար մթերեալ էր. եւ ոչ ոք կարաց ձգել զձեռն իւր վասն որմոյն բարձրութեան։ 9 Յայնժամ Տրդատէս ելեալ եւ իջեալ՝ հոսէր ընկենոյր բարդս բարդս ի մէջ զաւրացն մինչ ի լիութիւն բաւականի։ 10 Նա եւ զհամբարապանսն իսկ եւ բազումս ի շանց յայսկոյս որմոյն ընկենոյր ի մէջ զաւրացն, եւ ինքն անդրէն ելեալ իջանէր։

11 Զայն ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ Լիկիանէս զարմացաւ։ 12 Իսկ իբրեւ այգն զառաւաւտն մերկացաւ՝ դրունք քաղաքին բացան, եւ զաւրքն *ամենայն առ հասարակ ի ներքս մտանէին. եւ Լիկիանէս յանդիման լինէր թագաւորին, եւ ամենայն մեծամեծքն եւ սպարապետքն եւ զաւրագլուխքն եւ իշխանքն։

13 Ապա կաց պատմեաց թագաւորն *իշխանացն զամենայն պատգամս թագաւորին Գթաց։ 14 Յայնժամ խաւսել սկսաւ Լիկիանէս ընդ արքային եւ ասէ. «Մի՛ ինչ զարհուրեսցի սիրտ տեառն իմոյ. զի գոյ աստ այր մի ի դրան քում, զի իրքդ այդ նովաւ վճարին. Տրդատէս *անուն նորա, ի տոհմէ թագաւորին Հայոց աշխարհին»։ 15 Եւ կաց պատմեաց *զերեկորին զգործս քաջութեան նորա։ 16 Յայնժամ հրաման *ետ, եւ ածին զՏրդատիոս յանդիման թագաւորին. եւ պատմեաց նմա կարգաւ զամենայն։ 17 Յայնժամ ժամ ետուն կազմութեան մարտի՝ առ ի ժամ վաղուի զմիմեանս տեսանել պատերազմաւ։ 18

Իսկ ի միւսում աւուրն ընդ այգն ընդ առաւաւտն հրամայեաց արկանել ծիրանիս. եւ զարդարեցին զՏրդատիոս ի զարդ կայսերական, արկեալ *զնովա զնշան թագաւորութեանն. եւ ոչ ոք գիտէր վասն նորա. հրաման ել ամենեցուն, թէ ինքն իսկ կայսրն իցէ։ 19 Եւ նորա առեալ զգունդն զաւրաց բազմութեան՝ ի ձայն փողոյ տագնապաւ յառաջ մատուցանէր մինչեւ յանդիման թշնամեացն։ 20 Իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց կայսերակերպն *եւ թագաւորն՝ մտաւ ի կուշտ արարեալ երիվարացն ի միմեանս հասանէին. անդ յաղթահարէր կայսերակերպն զթագաւորն. ձերբակալ *արարեալ՝ ածեալ յանդիման առաջի կայսերն կացուցանէր։

21 Յայնժամ մեծացոյց յոյժ թագաւորն զՏրդատիոս, եւ մեծամեծ պարգեւս *ետ նմա. թագ կապեաց ի գլուխ նորա եւ ծիրանեաւք զարդարեալ մեծացոյց զնա, եւ կայսերակերպն զարդու շքեղացուցեալ մեծարեաց զնա. եւ գումարեաց ի ձեռս նորա զաւրս բազումս յաւգնականութիւն նմա, եւ արձակեաց յիւրական աշխարհն Հայոց։

22 Եւ յետ մարտին յաղթութեան քաջութեանցն զոր արար՝ դարձեալ լինէր ի կողմանցն Յունաց Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց։ 23 Խաղաց գնաց թագաւորն ի կողմանս Հայոց, եւ եկն եգիտ անդ *զաւրս բազում Պարսից, զի զաշխարհն յինքեանս գրաւեալ էին ի ծառայութիւն. զբազումս կոտորէր, եւ զբազումս փախստականս արարեալ ի կողմանս Պարսից արկանէր. եւ զհայրենեացն տէրութիւն յինքն *նուաճեաց, եւ զաւրացաւ ի վերայ սահմանաց նորա։

Ե

*Ե. Յառաջին ամին Տրդատայ արքայութեանն հայոց մեծաց, խաղացին եկին հասին յԵկեղեաց գաւառ, ի գեւղն Երիզայ, ի մեհեանն Անահտական, զի անդ զոհս մատուսցեն. եւ իբրեւ կատարեցին զգործն անարժանութեան՝ իջին բանակեցան առ ափն գետոյն զոր Գայլն կոչեն։

2 Իբրեւ եկն եմուտ ի խորան *անդր եւ յընթրիս բազմեցաւ, եւ իբրեւ ընդ գինիս *մտին՝ հրաման ետ թագաւորն Գրիգորի, զի պսակս եւ թաւ ոստս ծառոց նուէրս տարցի բագնին Անհատական պատկերին։ 3 Այլ նա ոչ առնոյր յանձն պաշտաւնատար լինել դիցն երկրպագութեան։

4 Յայնժամ խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այր մի աւտարական եւ անաշխարհիկ՝ եկիր յարեցար ի մեզ, եւ զիա՞րդ իշխես պաշտել *զԱստուածն զայն, զոր ես ոչ պաշտեմ»։ 5 Եւ առ այն աւր *պահել հրամայեաց։ 6 Եւ ի վաղիւ անդր հրաման ետ, եւ ածին զԳրիգորիոս առաջի թագաւորին։

7 Խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այսչափ ամք են, զի տեսի ես զքեզ, եւ յամենայն զաւրութենէ քումմէ ծառայեցեր դու ինձ միամտութեամբ. եւ ես գոհ էի զվաստակոց քոց եւ ունէի ի մտի կեցուցանել զքեզ. ընդէ՞ր ոչ առնես զկամս իմ»։

8 Ետ պատասխանի Գրիգորիոս եւ ասէ. «Հրամայեալ է յԱստուծոյ, զի Ծառայք հնազանդ լիցին մարմնաւոր *տերանց, որպէս աւրէն է, որպէս եւ դուդ իսկ վկայեցեր ինձ, զի ծառայեցի քեզ յամենայն զաւրութենէ իմմէ։ 9 Այլ զԱստուծոյ զպատիւն եւ զպաշտաւն ոչ ումեք *վայել է տալ. զի նա միայն է արարիչ երկնից եւ հրեշտակաց, որ փառաւորիչք են մեծութեան *նորա, եւ երկրի եւ մարդկան, որ ի նմանէ են ստեղծեալ. որոց պարտ է պաշտել զնա եւ առնել զկամս նորա. եւ այլ ամենայն որ է ի նոսա, որ ի ծովու եւ ի ցամաքի»։

10 Արքայ ասէ. «Գիտասջի՛ր, զի ապախտ արարեր *զվաստակսն զոր ինձն վաստակեցեր, որում ես եմ վկայ։ 11 Արդ՝ փոխանակ կենացն զոր պարտ էր առնել քեզ՝ յաճախեմ քեզ նեղութիւնս, եւ փոխանակ պատուին՝ անարգանս. եւ փոխանակ բարձ տալոյ եւ յառաջ ձգելոյ՝ բանդ եւ կապանս, եւ մահ՝ որ հատանէ զյոյս կենաց մարդկան, եթէ ոչ առնուցուս յանձն *դիցն պաշտաւն մատուցանել, մանաւանդ այսմ մեծի Անահտայ տիկնոջս, որ է փառք ազգիս մերոյ *եւ կեցուցիչ, զոր եւ *թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց , որ է մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ է մեծի արին Արամազդայ»։

12 Ասէ Գրիգորիոս. «Ես քեզ միամտութեամբ վաստակեցի. ինձէն երբեք զիմ վաստակս ապախտ ոչ արարից. զի եւ գրեալ է յԱստուածոյ, եթէ Ծառայեսցեն մարմնաւոր տերանց. զի այնմ տէր է հատուցանող բարեաց. զի ոչ ինչ ակն ի քէն ունէի եթէ հատուսցես ինձ, այլ յԱրարչէն, որոյ են ստացուածք իւր, երեւելի եւ աներեւոյթ *արարածք ամենայն։

13 Այլ վասն որոյ ասեսն, թէ *նեղութիւն յաճախեմ քեզ փոխանակ կենաց՝ հանելով զիս յայսց կենաց ահա յաճախես ինձ զպատրաստեալ ուրախութիւնն Քրիստոսի. այն որոյ տէրութիւնն յաւիտենից է, եւ արքայութիւնն ոչ անցանէ, եւ բարիքն ոչ պակասեն։ 14 Եւ փոխանակ *պատուին որ ասես անարգանս՝ շնորհես ինձ զպատիւն հրեշտակաց, փառաւորչաց Արարչին իւրեանց ցնծութեամբ։

15 Եւ որ ասեսդ, թէ փոխանակ բարձ տալոյ եւ յառաջ ձգելոյ ի *բանտ եւ ի կապանս արկանեմ՝ երանի է ինձ, զի առից յանձն զաւրինակ կապանաց Տեառն իմոյ. եւ ընդ նմին *ուրախ եղէց եւ ցնծացայց յաւուր գալստեան նորա։ 16 Եւ մերժելով ի քոց բազմականացդ՝ ահա արկանես ինձ բազմականս առ հաւրն հաւատոյ Աբրահամու, եւ ընդ արդարսն ամենայն, որ ուրախ լինելոց են յարքայութեանն Աստուծոյ։

17 Եւ որ սպառնասդ ինձ մահու՝ ահա խառնես զիս ի գունդն Քրիստոսի, ուր *են ամենայն կոչեցեալքն, հարքն եւ արդարք , եւ մարգարէքն եւ առաքեալքն, մարտիրոսքն եւ ամենայն ընտրեալքն։

18 Այլ որ ասեսդ, եթէ մահուամբ զյոյս հատանեմ կենաց՝ որպէս քո յոյսդ հատեալ է, եւ ամենայն աստուածապաշտաց եւ աստուածասիրաց յոյսն զաւրացեալ է։ 19 Իսկ որ միանգամ են իբրեւ զքեզդ, որ պաշտէք զկուռս համերս եւ անշունչս, ձեռագործս մարդկան՝ *արդարեւ *իսկ էք յուսահատք ի ճշմարիտ կենաց անտի Աստուծոյ։

20 «Այլ զոր դուդ կոչես մեծ Անահիտ տիկին՝ լեալ իցեն *արդեաւք մարդիկ ոք յայնժամ երբեմն ժամանակի։ 21 Քանզի դիցապաշտ կախարդութեամբ *զմարդիկն *որ յայնժամն էին, ցնորիւք կերպս ի կերպս լինելով դիւացն՝ հաւանեցուցին մեհեանս շինել եւ պատկերս կանգնել եւ երկիր պագանել։ 22 Որ ոչ իսկ *են, ո՛չ չար եւ ոչ բարի ումեք ինչ կարեն առնել. ո՛չ պատուել *կարեն զպաշտաւնեայս իւրեանց, եւ ոչ անարգել զթշնամանադիրս իւրեանց. զոր դուքն ցնորեալ պաշտէք յափշութիւն մտաց ձերոց։ 23 Եւ փոխանակ Աստուծոյ, յորոյ ի բարիսդ վայելէք՝ պաշտէք * զփայտեղէնսդ եւ *զքարեղէնսդ *եւ *զոսկեղէնսդ *եւ զարծաթեղէնսդ, զոր Աստուծոյ կարգեալ է ի սպաս եւ ի պէտս եւ ի փառաւորութիւն մարդկան։

24 Իսկ ինձ լիցի ամենայն հնազանդութեամբ *եւ ամենայն միամտութեամբ եւ երկիւղիւ պաշտել զԱստուած արարիչ եւ զՈրդին հաստիչ եւ զՀոգին կազմիչ արարածոց, որ արար զամենայն, եւ եղծանել կարէ, եւ դարձեալ նորոգէ ողորմութեամբ իւրով։ 25 Այլ մեր կեանքս չեն յուսահատութեամբ. զի պաշտեմք զկենդանին, որ կարող է կենդանութիւն տալ մեզ, յորժամ եւ կամի. զի թէպէտ եւ մեռանիմք՝ կենդանի եմք։ 26 Զի որպէս որդին Աստուծոյ մեռաւ եւ եկեաց՝ եւ մեզ եցոյց աւրինակ կենդանութեան յարութեամբն իւրով. զի *որ մեռանիմքս վասն նորա՝ լինելոց եմք կենդանիք, յորժամ յայտնեսցի թագաւորութիւն Արարչին առ արարածս իւր, յորժամ խնդրեսցէ զվրէժ ամբարշտութեան, անաչառ դատաստանաւն ստուգութեամբ պահանջեալ յամենեցունց առ հասարակ»։

27 Արքայ ասէ. « Որ ասացերդ. թէ ի քէն ակն ոչ ունէի եւ *ոչ պիտի իսկ՝ ես գիտեմ զի մահ խնդրես դու եւ անդէն ի գերեզմանի զհատուցումն քեզ , ուր են իսկ առաջինքն որ մեռանն. վաղվաղակի յղեմ զքեզ՝ ուր կամիսն երթալ։ 28 Կամ ո՞վ այն Քրիստոսն իցէ. ցո՛յց ինձ, զի գիտացից. ո՞ այն ոք իցէ հատուցանող վաստակոցն քոց , զոր կոչես դու արարիչ. միթէ նա՞ ոք իցէ շահապետ գերեզմանաց, որում դուն ցանկաս հասանել, կամ բանդակալ *կապանաց քոց *նա՞ իցէ արձակիչ։

29 Եւ ո՞ւր իցեն արդեաւք անպակաս ուրախութիւնքն զոր ասես, եւ կամ զի՞նչ գալուստն իցէ, ոչ գիտեմ. կամ զի՞նչ հրեշտակք իցեն, զոր ասես, կամ զի՞նչ *յոյսն ձեր իցէ եւ մեր յուսահատութիւնն. ա՛ղէ , դու ասա՛ ինձ զայս ամենայն մեղմով։ 30 Այլ ոչ թողից քեզ զանարգանս դիցն զոր թշնամանեցեր զնոսա. զի ասացեր, բա՛ս, մարդիկ են, եւ ի մահկանացու բնութիւն իջուցեր զնոսա. եւ անհնարին թշնամանս զոր եդեր դիցն *եւ կամ մեզ իսկ թագաւորացս. զի ասացեր. եթէ խելագարք են թագաւորք որ պաշտեն զնոսա»։

31 Գրիգորիոս ասէ. «Քրիստոս է որդի Աստուծոյ, յորոյ ի ձեռն * արար նա զաշխարհս եւ կազմեաց. դատիչ կենդանեաց եւ մեռելոց, տէր եւ հատուցանող բարերարացն բարիս եւ չարարարացն չարիս միանգամայն։

32 Նա, որպէս ասացեր իսկ դու, արդարեւ շահապետ է *գերեզմանաց եւ պահապան. զի իբրեւ մեռաւ նա կամաւքն իւրովք եւ եմուտ ի գերեզման, որ պահէ *զոսկերս ամենայն մարդկան, եւ յարութեամբն իւրով եցոյց եւ յայտնի արար *զյարութիւն մեռելոց. զի ինքն իսկ է յարութիւն եւ կեանք, եւ յարուցիչ եւ նորոգիչ ամենայն մարմնոց. եւ պահէ զշունչս մարդկան կենդանիս։ 33 Վասն զի նա ինքն է կենդանութիւն, զի նորոգեսցէ զշունչս մարդկան՝ զգեցեալ նովին մարմնով. եւ ապա յայտնի արասցէ ըստ իւրաքանչիւր վաստակոցն զիւրաքանչիւր հատուցմունս. զի նա արձակեսցէ զկապեալս ի տանէ կապանաց կռապաշտութեան, որ կապեալ են ի մեղս, եւ խզեսցէ զշղթայս անաւրէնութեան՝ որ են իբրեւ զքեզդ։ 34 Իսկ յայդպիսի կապանաց, զոր դուդ սպառնաս՝ սովոր է յայտնել *զողորմութեան զշնորհս եւ փրկել զյուսացեալս իւր։

35 Եւ անպակաս ուրախութիւնքն այն են, յորժամ զիւր սիրեցեալսն եւ զկոչեցեալսն եւ զհրաւիրեալսն եւ զպատուիրանապահսն անմահացուսցէ յիւր Աստուածութիւնն, եւ զմեղաւորսն անմահացուսցէ ի տանջանսն յաւիտենից։ 36 Եւ գալուստն այն է, յորժամ գայցէ առնել զայս ամենայն։ 37 Եւ հրեշտակքն այն են, որ սպասաւորքն են նորա մեծութեանն եւ Աստուածութեանն, մշտնջենաւոր արքայութեանն։

38 Իսկ մեր յոյսն այսմ ակն կալեալ սպասէ. եւ ձեր յուսահատութիւն այն է, զի ոչ ճանաչէք զԱրարիչն ձեր, որ պահանջէ *ի ձէնջ վասն այնորիկ, զի ոչ ելէք ի խնդիր Տեառն Արարչին ձերոյ, եւ ոչ ծանեայք զնա։ 39 Արդարեւ իսկ իբրեւ զձիս եղէք կամ իբրեւ զջորիս, զի ոչ գոյ ի նոսա իմաստութիւն, եւ քան զեզն եւ զէշ եւս պակասամտագոյն *գտայք, զի ոչ ծանեայք զձեր հաստիչն. որ ի ժամանակի իւրում *ի սանձս եւ ի դանդանաւանդս ճմլեսցէ զկզակս ձեր, որ առ նա դուք ոչ մարթայցէք մերձենալ։

40 Այլ զոր ասացերն, թէ դիցն թշնամանս եդիր, զի՞նչ ինչ *արդեաւք իցէ նոցա այն թշնամանք՝ որ երբեք եւ պատուելոյն ուրուք զնոսա ոչ զգան. զի ի ձեռաց մարդկան են *ստեղծեալք, եւ ի խեւացնոր կարծեաց *յերազոց իցեն հաստեալք եւ եղեալք։ 41 Քանզի յանդրիագործ պատկերաց առաջին մարդկանն հրապուրեցան գործել զայն, յոր եւ անդէն իսկ մոլորեցան, կուրացեալք ի լուսոյ Արարչին։ 42 Իսկ որ զնոսայն պաշտեն՝ յիրաւի են իբրեւ զանասունս. զի Բերան է նոցա, եւ ոչ խաւսին. աչս ունին, եւ ոչ տեսանեն. ականջս ունին, եւ ոչ լսեն. ունչս ունին եւ ոչ հոտոտին. ձեռս ունին, եւ ոչ շաւշափեն. ոտս ունին, եւ ոչ գնան, եւ ոչ գոյ *շունչ ի բերանս նոցա։ 43 Նման նոցա եղիցին *որք արարին զնոսա, եւ ամենեքեան ոյք յուսացեալ են ի նոսա»։