Kitobni o'qish: «Дарц»
БIешерийн дохалла нохчийн халкъан маршо, сий лардеш, шайн синош дIаделлачу кIентийн а, йоIарийн а хьурматна
I корта. ВЕДАНА-ГIОПЕХЬ
Революци хилале хьалха ламанхой Iаламат ирчачу, халачу хьолехь бара. Уьш законна арахьа латтабора, уьш разбойникаш лорура, ламанхо вийнарг законо жоьпе ца озавора, Iедална кIеззиг а дуьхьало йинчу йуьртана луьра таIзар дора.
Г. К. Орджоникидзе
1
Эрна къастийна ца хилла Шемала мацах цкъа xIapа Ведана шен имаматан коьрта шахьар, ткъа тIаьхьа паччахьан эскарийн командованис Нохчийчоьнан уггар карзахечу, къармазечу декъан – Нохчмехкан – администрацин туп а.
Ша лаьмнашна йукъахь йелахь а, амма шуьйрачу, нийсачу экъан тIехь Iуьллу иза. Малхбалехьа а, малхбузехьа а, къилбехьа а – кхаа aгIop цунна го бина лаьтта къеначу хьаннаша хьулдина лекха лаьмнаш. БIаьсте тойелча, хетало, оцу лаьмнашна тIе цхьа доккха, кIужалш хьийзина, баьццара холхаз тесча санна. ТIулгийн тархех схьадуьйлу бIеннаш шовданаш, лаха мел довлу татолашка а гуллуш, стамлой, Хулхулон чIожа а доьрзий, чхернаш тIехула кхийсалуш, чопаш туьйсуш, цинцийн дарц детташ, бурош хьийзош, карзахечу говрах тера чехка малхбузехьа, Нохчийн аренга, довлу.
Оцу къеначу, йуькъачу хьаннаша а, шийлачу шовданаша а, лаьмнийн баххьашкахь даим дIа лаьттачу лайно а аьхкенан уггар йовхачу хенахь а цхьа дегIана тамехь, цIена, могаш xIуo латтадо кхузахь. И шовданаш а, хиш а хуьлу дукха сирла, цIена, шийла хиларна, сийна йа Iаьржа бос а бетталуш.
Iаламан исбаьхьаллел сов, доккхачу стратегически маьIне а йу xIapa меттиг. Кхузара дIа бу цхьацца а бен боцy биъ некъ: къилбаседа Нохчмахка а, къилба-малхбузехьа ЧIебарла а, къилба-малхбалехьа ДегIастана а, малхбузехьа, Хулхулон чIожахула охьа Нохчийн аренга а.
ХIокху Веданна гена боццуш бехаш бу хьалха заманахь дуьйна цIарна а цIeйахана даьргIойн а, жугIуртахойн а герзийн пхьераш, белгIатойн аьчган а, дечиган а пхьераш а. Нохчмахкахь лаьттан къелла йу. Амма кхузарчу бахархоша, йоIбIаьрг санна, лерина ларйо шайн долара лаьттан коржамаш. Уьш, хьаннаш а хьоькхуш, йаьхна цара. Оцу коржамашна тIе кол йала ца йуьту, жагIанан биста кхаччалц тIера тIулгаш дIадоху. Ворданашца а, салазашца а, ткъа цхьаццанхьа – галешца а, тускаршца а, гихь а кхоьхьуш, оцу коржамаш тIе кхелли, даьгначу дечигах йаьлла йукъ а йаржайо. ХIокху мехкан цхьа а стом бац кхузахь боцуш. Къаьсттана дукха ду бIараш. ЦIахь а, бошмашкахь а, даккъашца а, регIан маьлхан басешца а, хьевхьешкахь а. Амма йалта дац-кх церан. Адаман дахаран и коьрта рицкъ. Оцу шайн лаьттан коржамаш тIера даьлла йалта а, цанаш тIера даьлла докъар а бIаьстенга бовла а ца тоьу. Цанаш а, дежийлаш а кIезиг хиларна, даьхнилелорна цхьа доза ду. Хьалха цIахь бина цхьацца пхьоланийн гIирсаш а, баккхалш а йухкура цара. ХIинца дIадаьлла цаьрца тIедогIу рицкъа а. ХIокху йарташка Россера промышленни товараш кхоьхьу кхузарчу а, аренгарчу а совдегарша. Уьш дорах а, эвсаре а хуьлу, цара сий дайъина меттигерчу пхьерийн.
Оцу къелло а, мацалло а, Iедалан къизалло а, харцонаша а, цхьа хан мосазза йели, кара герз оьцуьйту кхузарчу бахархошка. ХIокхеран гIаттаман оьмар йеха ца хуьлу, иза цIела карчабо Iедало. ТIаккха, цхьа хан а йолуьйтий, жимма ницкъ а IаIабой, йуха а гIовтту, йуха а къиза хьошу уьш. Кху тIаьххьарчу ткъа шарахь боккха гIаттам ца хилла Нохчмахкахь, хIинца адамаш цхьацца а, кегийчу тобанашка цхьаьнакхетий а гIуьтту Iедална дуьхьал, шайна тIехь латточу къизаллех, харцонех бекхам эца.
1904-чу шеран гурахь цхьана пIераскан дийнахь Ведана богIучу беа новкъа адам дара кхуза тIетатталуш. Iаьндойн лам хадош, ДегIастанара охьа а, ЦIоьнтарахула схьа къилбаседа Нохчмахкара а, Хулхулон чIожахула аренгара хьала а, Пешхойн ломан гечонах сехьа а буьйлуш, Органах лакхенцарчу йарташкара схьа а. ГIаш а, говрашкахь-варрашкахь а, ворданашкахь а, гIудалкхаш тIехь а. Цхьацца-шишша а, масех стагах, зударех лаьттачу тобанашца а.
Тахана базар йу Веданахь.
2
Хулхулон чIожахула хьалабогIучу некъан татолехь вара европахойн духарца кечвелла шовзткъе пхи шо хенара, йуккъерчу, декъачу дегIара цхьа некъахо. Цуьнан коьртахь сирачу гатанан картуз, некха тIехь а, агIонца а даккхий кисанаш долу сирачу машин тужурка а, оццу басахь исхаран галифе а, когахь гIеххьачул тишйелла, амма дика эткаш а йара.
Новкъахь цхьаццаммо вордан тIе хаавора иза, амма ирх хьалагIертачу стерчашна йа говрашна дукха ницкъ ца бан, жимма настаршка са а доIуьйтий, ворданан дена баркалла а олий, чувуссий, фанерах йина, хено Iаржйина шен чамда кара а лоций, йуха а хьалха дIаволалора иза.
Ведана кхача цхьа-ши чаккхарма некъ бисча, МахкатIехьара схьа стерчийн ворданахь вогIучу воккхачу стага, ворда а сацийна, догцIена вела а къежна, куьйга а, бIаьргашца а ишар йина, вордан тIе хаийра некъахо.
– Стерчашна ницкъ хир буй-те, со а тIехиъча? – элира некъахочо, нохчийн маттана гIеххьачул толкха а лелхаш.
Воккха стаг, цецваьлла, схьавирзира.
– Хьо мича къомах ву?
– Нохчо.
– Духар а, хабар а тера дац хьан нохчех.
– Ткъе ворхI шо ду со хIокху махках ваьлла.
Воккха стаг цхьана минотехь, вист ца хуьлуш, ойла йеш Iийра.
– Iаьлбаг-Хьаьжа вохийначул тIаьхьа лецначарех ву-кх хьо?
– Ву, дера.
– Мичара ву хьо?
– Яьсси йистера. Гати-Юьртара.
Воккхачу стага, бай сара а тоьхна, ши сту човхийра. Вордан тIехь чордачу машех дина къорза гали дара тIергIах дуьзна, бертиг къевлина гуьмалк а йара. Цунна тIегIертачу зIуганаша хоуьйтура гуьмалкахь моз хилар. Гомашан неI а, масех кхакха а бара ворданахь буха тесна. Коьртара схьaбаьккхинa бIегIиган куй хьаьрса маж-мекх даьллачу йуьхьах а, тIаккха, хебаршка ихна, жIомак хиллачу вортанах а хьаькхна, доккха садаьккхира воккхачу стага.
– ХIаъа, дукха эрчонаш гайтира оцу шаро. ХIара мацалла, хIара къелла, хIара харцонаш кхидIа лан собар а кхачийна, гIевттира нохчий. Цара сатийсина маршо а, сискал а, бакъонаш-м муххале а ца хилира царна, мелхо а, гIуллакхаш кхин тIе а галдевлира. БIеннаш, эзарнаш адамаш тIамехь хIаллакьхилира, бIеннаш йартех, йагийна, чим бира, бIеннаш доьзалш Сибрех бахийтира. Тхан МахкатIера а, гондIарчу йарташкара а хIаллакьхилларш тоьур бара. Тхо цхьадерш-м, аренга а кхалхийна, дитира. Маршо-м муххале а ца хилира вайна, мелхо а, хьалхачул чIогIа къамкъарг Iаьвдира. Са дала доьлча, буй малбеш, тIаккха йуха а тIекъовлуш. Даха а ца дуьтуш, йа, дайъина, дIа а ца дохуш. Дависарг, цхьа ткъе итт шо мукъана а къона велара со. XIapa цхьана болу ши сту а боьхкина, топ а, патармаш а эцна, оцу Зеламхех дIакхета. Веддарг-хьаьддарг ца волуьйтуш, кху Iедалан хьаькамаш байа.
ХIокху махка кхаьччахьана, некъахочунна дукха хезара оцу Зеламхин цIе йохуш. Вешина зуда йалош шина тайпанна йуккъехь хиллачу девнехь шина а aгIop цхьацца стаг вийна, ткъа Iедало Зеламха а, цуьнан да а, шичой а, лецна, Сибрех бахийтина, цигара цIа а балийна, йуха дов хаьттича а, хенаш тоьхна царна; тIаккха Соьлжа-ГIалин набахтера ведда, иза обарг ваьлла лела кхо шо а ду, бохура. Дийцарехь, цо кхерамна кIел латтадора кху махкара Iедал.
Соьлжа-ГIалахь даьккхинчу цхьана дийнахь тахана хIокху махкахь хIоьттинчу хьолах лаьцна кхин а керланаш хезнера некъахочунна. Дийцарехь а, зорбанехь йаздарехь а дика йацара кхузарчу къаьмнийн йукъаметтигаш. Уьш галйаьхнера Iедало лелочу харцонаша. TIом чекхбаьлча, нохчийн махкахь уггар тоьллачуьра латтанаш гIалгIазкхийн станицийн, нохчийн а, оьрсийн а эпсарийн, совдегарийн, чиновникийн, лакхарчу динадайн а дола даьхнера. Оцу гIуллакхо лаьттан къелла хIоттийнера халкъе. ШолгIа, нохчашна герз лелор дихкинера, ткъа гIалгIазкхашна и лело бакъо йеллера. КхозлагIа, кхузахь шатайпа законаш дара нохчий эшош, амма гIалгIазкхий толош. ТIехула тIе, имперехь цхьанххьа а боцу текхамаш а бойтура нохчашка. Кху махкахь дехачу къаьмнашна йуккъехь барт бан-м муххале а ца гIертара Iедал, мелхо а, царна йукъа дов туьйсуш, и кIамдеш, дардеш, диллина дIа царна йуккъехь мостагIалла латтадора.
Некъахочунна хазарехь, и йукъаметтигаш цуьрриг а тоелла йацара ткъе вopхI шо хьалхачул. Цхьа-ши шо хьалха ШаIми-Юьртан базарахь, гIалгIазкхий нохчашкара герз дIадаккха гIоьртича, дов даьлла хилла, шина а агIорхьара нах а бойуш. Оццу хенахь Карабулакски станицерчу гIалгIазкхаша талийна гIалгIайн йурт Яндаркъа. Ткъа стохка Сунженски отделан атамана, ссылкера бевдда цIа баьхкина ламанхой лоьху ша аьлла бахьана а хIоттийна, талийна Экажев-Юрт.
– Хьаькамаш байарх, тIе галдовлар бен, гIуллакхаш нислур дац вайн, – элира некъахочо, ша-шега олуш санна.
– ХIун дан деза ткъа?
– Iедал хийца деза. Хьаькамех цхьаъ вийча, цуьнан метта кхин хIутту. Хьалхачул къизаниг йа сонтаниг.
Ворданан да, кисанара кисет схьа а йаьккхина, хедош тойинчу лоьдгех цигаьрка хьарчо хIоьттира.
– XIapa Iедал тIе ца даийта а гIиртира, тIедеача, дIадаккха а гIиртира. Цунах гIуллакх ца хилча, жимма мукъана а къамкъарг малйайта а гIиртира. ТIаккха вайна тIехь динарг а гуш ду-кх. Iедало хIиттийна йуьртдай тIе ца лаца а, Iедална текхамаш ца бан а гIерташ, дуьхьало йира кху Iай Нохчмахкарчу йарташа. ХIун хили цунах? Массо йарташкара, йукъ-йукъара, нах лийци. ХIан-хIа, Зеламхина тIаьхьадахар бен, кхин некъ ца бисина.
3
XIapa шиъ Ведана чукхочуш, цаьршинна тIаьхьакхиира дика ши говр йоьжна йогIу гIудалкх. Цунна тIехь кIедда техкаш хиъна Iapa сирдала доьллачу хьаьрсачу маж-мекхана цIен гIина а диллина, йерстина цIен беснеш, чIенига кIел кхалкъ йолуш, воккхаллехьа лестина стаг. ХIокхеран ворданца нисвелча, цо боларе йехира чаболахь йoгIy говраш.
– Ассалам Iалайкум, Тасуха!
– Ва Iалайкум салам, Бета!
– ХIун ду вайн эвлахь керла? Сингаттам боцуш деца?
– Дика Ia. Хьо а лелий могаш?
– АлхьамдулиллахI, къинхетаме а, комаьрша а волчу вайн Далла бу хастам! Ас шена кIезиг йечу Iамале хьаьжча, со ма дика кхобу-кх цо! Нахана моттахь а, башха xIapa дуьне лоьхуш а ма вац со, Тасуха. Эцца сайн ницкъ кхоччучул Далла Iамал а йеш, доьзална оьшучул совдаьлла рицкъа сагIина а луш, Далла дуьхьал ваха кечам беш лела-кх.
Томкано маждинчу мекхашна хьажо пIелг хьоькхуш, къорра велавелира Тасуха.
– Бакъ боху ахь, Бета. Айхьа миска нах а, жоьра зударий а, бобераш а талош летийнчу къинойх цIанвала гIерташ, Далла хьалха ма дукха корта бетта беза ахь. Церан хьакъ текхна вер вац хьо йовмал къематде махьшаре долуш а. Мацах-мацах цкъа, бусалба дин а, йа керста дин а кхолладалале хьалха, адамашна, церан корматалле хьаьжжина, деланаш боькъуш, цхьа дела тоьъна вац, боху. ТIаккха къушна а, совдегаршна а цхьа дела къастийна, боху. Церан корматалла цхьаъ а лерина!
Бетас бIаьрнегIар а ца туьйхира.
– ДIавалахьа, Тасуха, – куьг ластийра цо. – Вайн эвлара со цхьаъ йаа сискал йолуш валар ца лало-кх шуьга. ТIехула тIе, Тасуха, совдегаралла сийлахь а йуьйцу жайнаша. Iалай салат вассалам, Делера салават, салам-маршалла хуьлда цунна, вайн пайхамар а ма хилла ша къона волуш совдегар.
– Амма иза, хьо санна, нах Iехош, къехошна тIера цIока йоккхуш ца лелла.
– Хаац, пайхамаршна, эвлайаашна xIyмa олучух Дала лардойла вай. Амма xIapa дуьне доладелчахьана хьарамло йоцуш совдегар хилла а вац, йа хир а вац. Массо а ву вовшийн Iexo гIерташ. Забарш йуьтур вайша. ХIан, кху йарташкарчу нахера ас цхьацца сурсаташ оьцу. Уьш оьцуш лела а, уьш кхузара дIадахьа а дуккха а хан йеза, къахьега деза, харж йан йеза. ТIаккха масех дийнахь, цкъацкъа масех баттахь а, цIийнах-цIарах, йуьртах-махках а волий, уьш дохка воьду со. Хьан хьоьгур дара и къа, шена жимма а тIе са ца йаьлча? ХIан, оцу хьан вордан чуьра тIаргIа, неI, кхекхий асий, со санначой дIа ца эцча, хьо хIун дан воллура? Кепек пайда а боцуш, довр дара-кх. Уьш эцна хьо Соьлжа-ГIала, ГIизлара, атталла Хаси-Юьрта а гIyp вац. Вахча а, хьо цига базара а вуьтур вац. ГIаланашка-м хьовха, вешан йарташкарчу базаршкахь ца дита а долийна вай-м. Лурчах ШаIми-Юьртан базарахь хилларг ца хезна хьуна? Гой хьуна, нагахь кхета шун хьекъал делахь, ас а, со санначо а доккха гIуллакх до шуна.
Тасухас доккха садаьккхира.
– Сан мостагIчунна ма дойла аш и гIo. Цхьана aгIop Iедало тIе налогаш йетта, xIopa шарахь алсам а йохуш. Уьш дIа ца текхча, салтий а балош вогIий, пурстоьпо, кертахь йелахь, бежана а, газа-уьстагI а, уьш йацахь, цIа чуьра йийбар а дIахьо. XIapa къиза къахьоьгуш IаIийнарг, берийн багара а йаьккхина, цхьанна йохка ваха воьлча, цига а ца вохуьйту. Тхоьгарчу халчу хьолах пайда а оьцуш, шу цхьа нах, цIубдарш санна, тхан догIмех летта. ХIyмма а дац, Бета, цхьа де догIур ду оха шуна и марах доккхуш. Оцу Зеламхас ша Веданарчу оьрсийн совдегаршна диннарг ма дахьара хьуна!
– Цуьнгахьара-м кхерам бацара суна. Цкъа-делахь, Носов санна, хьал долуш вац со. ШолгIа-делахь, Зеламха вайн нохчо ву, тIехула тIе, цуьнан нана тхан цIийнах а йу. Доцца аьлча, сан йишин кIант ву иза.
ТIаьххьара кIур а баьккхина, цигаьрка дIакхоьссира Тасухас.
– Дера хIета, ахь дуьйцург бакъделахь, и шайн нуц а, цуьнан кIентий а лецна Iедало хьийзочу хенахь царна орцахвала везаш ма хиллера хьо.
– Ишттачу гIуллакхана йукъагIерта ницкъ ма бац соьгахь. Со цхьа миска Делан лай ма ву.
Совдегаро, мохь туххуш архаш а ластийна, говраш дIалелхийтира.
– Цуьнан оцу дерстинчу дилха йукъахь доцуш экха дац, – элира Тасухас, совдегар къайлаваьлча. – Борз, хьакха, цхьогал, мукадахка, пашбукъ. Адамашца, цуьнан гIуллакхашка хьожжий, хийцало уьш. Къиза хила везахь а, йамартло, тешнабехк бан безахь а, хьаставала везахь а. Тхан йуьртахо ву Бета. Сан хенара. Iаьлбаг-Хьаьжин гIаттам болчу хенахь эла Авалун къайлах айкх вара иза. МахкатIехь, Хоттанехь, Тевзанахь, Элистанжахь а наха дIа мел баьккхина ког Iедална тIе дIахьош. ТIаккха масех шарахь МахкатIехь йуьртда а лаьттира. Нах талош шай-кай а IаIийна, совдегаралла лело вуьйлира. Амма наха ца вуьтура иза кху aгIop ког хецна ваха. Шозза цIенош а дагийра, йалта а, докъарш а дагадора, даьхни ца дуьтура. Кхузахь шен гIуллакх хир доцийла а хиъна, кхелхина, Шела вахара иза.
Некъахо хIумма а цец ца велира Тасухас дийцинчух. Мацах цкъа хIокхуьнан шен да а ваханера оццу новкъа…
4
Ведана гIопана тIехьара йоккха майда дIалаьцнера базаро. Кхузахь бара беркъа бухабелла гондIарчу йарташкара нохчий а, де довха делахь а, тIейуьйхина кхакханан кетарш, коьрта техкина кхакханан куйнаш а долуш, Iаьндой а, мелардой а, цIадахьарой а. Эшамаша таIийна, стерчий санна Бециш бакъабеллачу царна йукъахь догIмашца а, басца а, духарца а къестара аренгара баьхкина таронаш йолу нах а, кегийра совдегарш а, кху гIопехь гIуллакх деш болу нохчийн, оьрсийн эпсарш а, салтий а, чиновникаш а.
ГIопан тIулгах бинчу лекхачу пенан бохалла хIиттина лаьттачу а, хевшина Iачу а божаршний, зударшний хьалха Iохкура цара шаьш дина дагарш, мангалш, целаш, маьрсаш, пешан гIалакхаш, морзахаш, таьлсаш, бухкарш. Йукъа-кара тIулгашна йукъа пенах диттинчу дечган хьостамех кхозура вертанаш а, бустамаш дохуш кечдина къорза истангаш а.
Цхьана aгIop шайн могIа бара йалтийн, цIеста а, кхийра а пхьегIаш йухкучу дегIастанхойн. Йуьстах, нехан кертех дIатийсина лаьтташ, говраш, бежанаш дара, мацалла чожаш чу а кхетта. Басехьа, доккхачу бIара кIел, гapcex жижигаш, дуьмеш кхозура, оццу могIарехь зударий а лаьттара кхийра пхьегIаш чохь даьтта, моз, виэта, кIалд, нехча йухкуш.
Кхекхий, цIокарчий, тIаргIий бухкучу мoгIape йигна, шен ворда сацийра Тасухас.
Ворданара охьа а воьссина, цу чуьра схьаэцна шен чамда лаьтта а хIоттийна, Тасухин куьг лаьцна, цунна даггара баркалла элира некъахочо. ТIаккха, коьртара картуз дIа а йаьккхина, кисанара схьадаьккхина йовлакх тиллачу коьртах а, йуьхьах а хьаькхна, гондIа бIаьрг туьйхира цо. Уггар хьалха цунна гира базаран майданна тIехула айаделла лаьтта йеттинчу кибарчигех дина доккха цIа. Шуьйрачу неIаран а, шина коран а тIехуле дIалоцуш тоьхначу сийна басар хьаькхначу анна тIехь Iaьpжачу элпашца доккха йаздина дара: «Товары купца Носова». И цIа а, и туька а, йа xIapa базар а йацара ткъе ворхI шо хьалха, xIapa некъахо кхузара дIавоьдуш.
Шен чамда кара а лаьцна, базар йукъа велира некъахо. Вевзарг гape догдохуш, лерина нехан йаххьашка а хьоьжуш, базархула масех гуо баьккхира цо. Цунна бевзарш хила а тарлора кхузахь, амма оцу ткъе ворхI шарахь церан йуьхь-сибат цадовззал хийцаделла хир дара. Вевзарг карорах дог а диллина, зударийн базар йолчу а вахана, цхьаьнгара эцна нехчин межарг, газета йукъахьарчийна, кисана а таIийна, йуьстахвелира иза.
Хулхулон тогIи чу боьдучу новкъа цхьа-ши бIе гIулч охьа а вахана, аьтту aгIop дIахьаьвзина, стоммачу, лекхачу, бурсанечу попа кIел хаза тодинчу шовданна гергахьо сецира.
Попан зоьрталчу орамашна бухара схьадуьйлу шовда тодинера, стеган локхаллин барамехь тIулган экъанех кхаа aгIop пен а боьттина, тIехула герагийн жима тхов а тиллина. Пенна йуккъе йоьллинчу аьчган биргIи чухула комаьрша схьадогIучу сирлачу хи кIел гIели диллина цIестан кIудал а хIоттийна лаьттара йалхитта-вуьрхIитта шо хенара шега хьоьжуш Iалла хаза йоI. Шовданна герга веана стаг гича, кIудал хи кIелхьара дIа а йаьккхина, пенах боьллинчу хьостамах кхозу кхийра зока схьа а эцна, некха тIехула охьакхозу стомма, йеха Iаьржа кIажар, йайн ластийна, букъа тIехьа а тесна, стагана тIе а йеана, цуьнга хи кховдийра цо.
Некъахо масех секундехь лаьттира, зока схьаэца иэс ца кхочуш. Оцу секундашкахь цунна карладелира ткъе иттех шо хьалха хIоьттина сурт. ХIетахь, БуритIахь дешна а ваьлла, гуттаренна а винчу йуьрта цIа вирзича, хьалхе дуьйна а шен безам баханчу йоIе дагара дийца хин коьрте вахара иза. Цунна йезаелларг а йара хIокху йоьIан хеннара, оццу дегIахь, иштта йуьхь-сибат а долуш, иштта Iаьржа, йуькъа месаш а йолуш. Оцу дийнахь дуьххьара а, тIaьxхьара а йоIе безамах лаьцна вистхиллера иза, дуьххьара а, тIаьххьара а йоIа кховдийна хи а меллера цо. Оцу йоIа тIе ца лецира цуьнан безам, шен дог кхечунна дIаделла ша аьлла. Хьолахочун кIант а, дешна а волу xIapa дIа а теттина, къен а, цхьалха а волчу кхечу къоначу стаге йахара иза…
ЦIеххьана саметта веанчу некъахочунна гира, гуьлмаьндин тIемаг бете а лаьцна, шега хи а кховдийна лаьтташ йолу къона йоI. Некъахо шега хьажавелча, шен Iаьржа бIаьргаш лаьтта дуьйгIира йоIа. Ца деззашехь, лаххьийна хи дIа а мелла, зока йуха дIакховдийра некъахочо.
– Баркалла хьуна. Хи мел дезачунна йезийла хьо, дуьненах йоккхаеш, Дала дукхайахайойла хьо.
КIудал белша тIе а йиллина, цхьа-ши гIулч некъахочунна тIейеара йоI.
– Суна хетарехь, кху мехкан воцу хьаша ву хьо, – элира цо шовданах тера декачу озаца. – Йа кху махкара велахь а, гена некъара веана. Соьца дIавола, оха веза хьаша вина тIеоьцур ву хьо. Сан да а, йалх ваша а ву.
– Баркалла. Дала ийман-беркат ма эшадойла шун комаьршачу хIусамера. ХIинца сан гена ваха а ца деза. Дала ирс ма дойийла хьан.
ЙоI дIайахча, шен чамди чуьра саба а, гата а эцна вахана, шийлачу хица йуьхь-куьг а дилина, бедаршна тIера чан йожийна, IаьIан хьоькхарг хьаькхна, эткаш цIанйира некъахочо. ТIаккха, зока дуьззина хи а эцна, йуьстах бай тIе охьа а хиъна, чамди чуьра гIалахь дина бепиг а, кисанара схьабаьккхина нехчин межарг а охьа а биллина, делкъе йан вуьйлира иза.
5
Делкъе йина ваьлча, тужуркин чухуларчу жимачу кисанара схьадаьккхина, даточу зIенах кхозу сахьт схьа а диллина, хене хьаьжира некъахо. ШолгIа сахьт дара. ХIинца цхьа а хир вацара округан канцелярехь.
XIapa канцелярин цIеношка вахча, гIопан кевнехь, таьлсаш а, пIаьлдигаш а охьа а хIиттийна, тийна лаьтташ воккха стаг а, йоккха стаг а, кхин цхьа къона зуда а дара. Къоначу зудчун кучан йух лаьцна жима йоI а, кевне ши бIаьрг а боьгIна, иттех шо хенара кIант а лаьттара. Попан кевнна дуьхьал, ураман вукху aгIop, жимачу туьканан кор хьала а диллина, сагатлуш, наб хьегIаш, корехь лаьттара ира йуьхь, сеттина беха мара, цунна кIел йуьхьигаш ирххьовзийна дуткъий Iаьржа мекхаш долу баккхалча а.
Дукха хан йалале гIoпepa араваьлла, царна тIевеара нохчо-эпсар. Даточу бустамашца кхелинчу исхаран чоин белшаш тIехь подпоручикан погонаш а, йукъах дихкина детица кхелина доьхка а, шаьлта а, хьалха узуш доьхкарх кхозуш тапча а йара цуьнан. Хьаьрсачу мекхех дайн куьг хьоькхуш, цигахь лаьттачу адамашна тIевирзира иза:
– Шу стенна даьхкина?
– Тхешан лецна нах ган даьхкина… – жоп делира воккхачу стага.
– Мичара ву? ЦIе хIун йу?
– Бенара. Сан цIе Бакар йу. КIант ву сан кхузахь чувоьллина…
– Вевза суна. Шун йуьртдена тIара тоьхний цо?
Воккха стаг воьхна хьаьвзира.
– КIентан бехк бацара… Налог йара цунна тIехь, шина шеран… ДIатакха ницкъ боцуш. Салтий а балош веана, цхьана болу цхьа йетт дIабига гIоьртира йуьртда… КIант иза ца бигийта дуьхьалвелира. Йуьртдас цунна нанна хьажийра… ТIаккха кIанта цунна тIара туьйхира…
– Хьан мила ву кхузахь? – йоккхачу стагехьа вирзира эпсар.
– КIант ву… Цомгаш ву, боху, нана йаларг…
– Иза хIун динчунна лаьцна?
– Теркал дехьа йолах болх бан ваханера иза. БIаьстенан йуьххьехь дуьйна гуьйранна ло диллалц ваьцна цхьана хьалдолчу гIалгIазкхичунна… ТIаккха йал ца луш, тIехьа мийра а тоьхна, кех ваьккхина. ТIаккха, эвлах ваьлла, эрзалахь буьйса йоллалц Iийна, нах бийшинчу хенахь йуха а вахана, оцу гIалгIазкхичунна шаьлта а тоьхна, ведда цIа веанера… Ведда мича гIyp ву кху дуьненахь? Iедал ма ду массанхьа а. Цхьа бутт хьалха веанчу пурстопа, лаьцна, схьавалийна. Цомгаш ву, боху, нана йаларг… КхоалгIа де ду со кхуза схьайогIу… TIе ца йуьтуш…
– Вевза суна и кIант а. И обарг. Шуьшиъ мичара йу?
– ДаьргIара.
– Мила ву шуьшиннан кхузахь?
– ХIокхуьнан хIусамда ву, сан ваша а.
– ХIун бехк баьлла цаьргара?
– Хьуьнах йаьлла лела говр йалийнера цо, – элира берашца йолчу зудчо. – Кхайкхийча, говран да ца велира. Iаьнан дохалла кхебира оха иза, тIаккха, да ца ваьлча, йоьхкира. Ткъа иза Iедалан говр хиллера…
Эпсаро, дуьхьал куьг тесна, корта ластийра.
– Тоийта! Хьан вашас а дина хир ду-кх цхьа галдаьлларг?
– Йуьртара нах Iедална дуьхьалбаьхна аьлла, бехке вина, лаьцна.
Стенна дара а хаац, эпсаро, доккха са а даьIна, шен кхалкъе беснеш, лелхийта санна, йуса а йуьйсина, татанца мох дIахийцира.
– Шайн нахера зулам далале довла дезара шу орцах. ХIинца тIаьхьа ду. Цхьаммо гIалгIазкхичунна шаьлта тоьхна, шолгIачо йуьртдена тIара эккхийтина, кхозлагIчо Iедалан говр лачкъийна, воьалгIачо йурт Iедална дуьхьалйаьккхина. ХIинца соьга хIун де боху аш? HeI йеллий, арахеца, боху аш? Йуха а цаьрга зулам дайта?
– Ца боху дера. Цаьрга кхача дIа а луш, тхо вовшашна гайта мегар дацара-те аьлла, даьхкинера тхо-м, – элира воккхачу стага.
– Нана йаларг, сайниг цомгаш ву, боху… Хьайн Делан дуьхьа, къинхетам бехьа декъазчу ненах… И цхьа кIант бен, доьзалхо ма вац сан… Иза дуьнен чу а валале лаьцна вигна цуьнан да доьза ма вайна… ТIехь да а воцуш кхиъна, гIийла буо ма ду иза…
– ХIета, цуьнан да а хилла-кх кху Iедалан мостагI? – йоккха стаг йукъахйаьккхира эпсаро.
– ХIан-хIа, цуьнан да оьзда, хьанала стаг вара…
– Тоийта. Тахана цхьа а тIевуьтуш вац тутмакхашна. – Эпсар, багахь шок лоькхуш, эткех йайн шед йетташ, гIопа чу вахара.
КIанта шен ненан кучан йух озийра.
– ЦIа гIo вай, нана?
Нанас, йист ца хуьлуш, дайн куьг хьаькхира цуьнан коьртах.
Туьканан корехь лаьтта пиркечик, ара а ваьлла, зударшна тIевеара.
– Аш дехарш дарах а, делхарх а, тIедуьтур дац шу, – элира цо зударшка.
– Оха хIун дан деза? – цунна тIейирзира йоккха стаг.
– Хьаькамашна кхоана йала xIyмa йуй шуьгахь?
Йоккха стаг дIатийра.
– Мел хIума йезар йу? – хаьттира цхьана зудчо.
– Шайн ницкъ кхоччург.
– Цхьацца сом тоьур дуй?
Пиркечико ойла йира.
– Доцчунна дан xIyмa дац. Ма-луъу ца хилча, ма-торру, аьлла-кх.
Къона ши зуда вовшех дагайелира.
– Оха цуьнга дIа муха лур ду? Цо лелхадахь?
– Соьга схьало. Ас дIакхачор ду кхачо деззачуьнга.
Шина зудчо шайн корталийн тIемагех дина шеддаш а даьстина, дато соьмаш кховдийра.
– Ахь лой xIyммa а? – йоккхачу стаге хьаьжира пиркечик.
– Соьгахь дац… КIантана беана кхача боцург… Сискал, нехча, хохаш…
Воккха стаг, вист ца хуьлуш, йуьстах лаьттара.
Карахь дIаса а хьийзийна, ахча гIовталан кисана тесира пиркечика.
– ХIета, сайга хIун дало, хьожу со, – гIопа чу вахара иза.
Дукха хан йалале гIопан кевнехь гучувелира пиркечик а, нохчо-эпсар а, гIалгIазкхийн вахмистр а.
– И къона ши зуда чуйаийта, – царна тIе пIелг хьажийра эпсаро. – Церан таьлсаш талла дика. ДегIах а хьажа.
Нохчо-эпсар а, пиркечик а, туьканан коре а вахана, къамеле велира.
– ХIан-хIане, бабанаш! Цхьацца йогIуш, схьа тIе дуьйлал, – мохь туьйхира вахмистро. – Къенаниг, ахь собарде. ХIун йу шун таьлсаш чохь? Бомбанаш-м ца йеана аш шайн разбойникашна?
Вахмистр таьлсаш кего вуьйлира.
– Йохьург а йелара цхьа чомехь xIyмa. Суна а кхочур йара жима-тIама. XIоpa дийнахь массара а йохьург йакъайелла сискал, кIон хохаш, муьста нехча. Дакъийна жижигаш, дуьмеш хIунда ца дохьу? ХIинца дегIах хьовсийтал. Куьйгаш хьаладахийта.
Къоначу зудчун дегIах куьйгаш хьекха вуьйлира вахмистр, томкано мажйина, говрачарех тера шуьйра, йаккхий цергаш а къажийна. Куьйгаш некха тIе хьалагIоьртича, зудчо, разйаьлла, чIогIа тата доккхуш, вахмистран бетах тIара туьйхира.
– Хьакха!
Вахмистр, вахьийча санна, зудчунна тIе а къаьрзина, вогIавелира. ТIаккха, цIеххьана саметта а веана, ши буй айъина, зудчунна тIекхоссавелира. Амма иза сацийра, настарх хьаьрчина, варех цергаш йоьхкинчу кIанта а, гIопан кевнехь гучуваьллачу йесаула а.
– Хьожа йогIу зуд! – мохь хьаькхира вахмистра. – ДIайовла кхузара, варраш! БIаьрга гур бац шуна шайн разбойникаш! Ас набахтехь бахкор бу уьш!
Ткъа йесаул, гIадвахана, воьлура.
– БIаьрг ма хила цунна, ма таза а туьйхира цо хьуна, Афонич! ЭхI, ма воккха Iовдал а ву! Ва-хьа-хьа! Бода бу хьо, Афонич, хьо ма-барра. Иштта шога хуьлу ткъа мадамашца? Чано санна, куьйгаш хьоькхуш. КIеда-мерза дешнаш олуш, ховха куьг хьоькхуш, эсала хьаста ма йеза.
– ДIадовла кхузара, йешапаш!
– Ларлуш хила, Афонич. Церан цхьана башибузуко чоко хоьцур йу хьан, – дIахьажавеллачу йесаулана гира йуьстах хIоьттина лаьтта некъахо. Иза кхузарчу нохчех воцийла хиъна, забарш йитира цо. – Бахархошца гIиллакхе хила веза, господин вахмистр. Тахана тутмакхашна тIебуьту де дац. Кхача схьаоьцур бу шуьгара, амма тутмакхаш гойтур бац.
Эпсаро дуьйцучух ца кхеташ, бIаьргаш бетташ Iийна зударий, вахмистр шайна йаппарш а йеш дIавахча, пиркечикна тIебирзира:
– Тхан ахча?
– Тхо Iехийна ахь?
– Охьадилла тхан ахча!
– Кхин хьайгахь ницкъ боцуш лелара хьо?
Нохчо-эпсар, шена хIумма ца хуучуха, ладоьгIуш лаьттара.
– ХIун ахча хьехадо цара? – хаьттира цо пиркечике.
– Йукъарло дийца аьлла, деллера соьга… вахмистрана дала. Шайн гIуллакх шаьш галдаьккхи аш. ХIан, дIаэца шайн ахча…
ХIорш девнаш деш лаьтташ, йоккхачу стеган, Iадийча санна, цIеххьана мохь белира.
– Со-и-ийп…
ДIахьажавеллачу некъахочунна гира гIопан кевнах араваьлла унтер а коьртехь кхо салти а, царна йукъахь ши куьг къевллина букъа тIехьа дихкина валош стаг а. Йеха, оза йуьхь хьулйинера Iаьржачу можо. Мекхаш дара бага а, мера чу а чоьш хьийзина. Амма нийсачу, элдарчу дегIо а, кадечу боларо а гойтура иза къона стаг хилар. Йоккха стаг, тIе а хьаьдда, маракхийтира цунна.
– Со-и-ийп… Нана лойла хьан… Хьуна тIехь хIун дина оцу къацахетарша?..
КIант ма-хуьллу нана тейан гIертара.
– Ма йелха… ХIумма а ца дина суна. ДуьххьалдIа, корта-маж ца йаьшна…
– Стенна лаьтта шу, цушинга а хьоьжуш? – мохь белира йесаулан. – ДIасадаккха и шиъ.
Салташа, цхьаммо къона стаг, вукхо йоккха стаг дIаса а озийна, вовшахдаьккхира и шиъ.
– Нана! Хьайх xIapa Делан мостагIий ма кхардабелахь… Сан дас хьайга дина весет дицделла хьуна? Хьо-м нохчочун нана йай… Дерриг лан собаре а, майра а хила кхоьллина…
ТIехь салти а волуш, ши говр йоьжна гIудалкх схьахIоьттира царна улло. Къона стаг хьалха хьала а ваьккхина, гIудалкха тIевелира важа виъ а.
– Суна ма йелхалахь! Со йухавоьрзур ву…
– Со-и-ийп… Хьан да а ма вайна доьза… Сийначу Сибрехь… – тIаьхьахьаьдда зуда, гIорзанах ког а тасабелла, берталкхийтира.
Некъахочо, тIе а вахана, хьалагIаттийра йоккха стаг.
Ши салти а, тутмакх а, урамо голатухучохь дIа а хьаьвзина, къайлавелира.
ХIетталц ладоьгIуш, йуьстах лаьттина воккха стаг, тIе а вахана, зудчунна маслаIат дан вуьйлира:
– Баккъал а, ма кхардабехьа xIapa Делан мостагIий. Хьо йелхарх, къахета стаг ма вац царна йукъахь. Уггар хьалха и дIогахь лаьтта ши нохчо а. ЦIа ваийта а ма мега. Суд йахь а, цхьа-ши шо хан тухур йу. Иза хIинцца дIаер йу. ЦIа вогIур ву. Къона ву, могаш ву.
Зуда, кIез-кIезиг йогIуш, маслаIате йеара. БIаьргех корталин тIемаг а хьаькхна, доккха садаьккхира цо:
– Иза-м вогIур ву… Со йехар йуй, хаац-кх, хIетталц… Да а ма лаьцна цуьнан, иза дуьнен чу а валале… Цуьнан бIаьра а хьоьжуш ма даьккхина ас xIapa тIаьххьара ткъе йалх шо… ХIинца йесачу хIусаме йерза йеза-кх со…
– Гергара нах буй кIентан?
– Гергара нах бу. Амма ден ваша а, шича а, маьхча а вац…
– Хьо мичара йу?
– Гати-Юьртара…
– ХIун дийр ду ткъа? Дика а, вон а Делера ду-кх. Цунна тIе болх биллина Iийр ду-кх вай. АлхьамдулиллахI, цо вониг дийр дац…
Зудчунна тIе ченан кIур а тухуш, уллохула тIехъиккхира хьаргIанан басахь, хье тIехь деха кIайн сет а, кIайн когаш а болуш йоккха говр йоьжна кIеда гIудалкх. Денщикана тIехьа, кIедачу миндарна тIехь воттавелла вара гIеметта хIоьттина подполковник. Ворта лацаелча санна, йаьIна кхин дIаса а ца хьовзош, нийсса хьалха дIа ши бIаьрг а боьгIна, тIехвелира иза.
ГIудалкхана тIаьхьа гIопан кевнехьа схьахьаьдда вогIy подпоручик шена улло нисвелча, сацийра некъахочо:
– Бехк ма биллалахь, поручик, мила вара оцу гIудалкха тIехь хIинцца чувахнарг?
Цецваьлла подпоручик къаьрззина некъахочуьнга хьаьжира:
– Иза мила вара бохург хIун ду? Хьо стигалара воьжна-м вац? Цуьнан оьздалла, округан начальник а ца вевза хьуна?
– Добровольский вара иза?
Подпоручикан цецвалар шекваларе дирзира. Иза лерина хьаьжира некъахочун духаре, йуьхь-сибате а.
– Ткъа хьо мила ву? Хьуна стенна оьшу господин Добровольский? Зеламхин гIеранах-м вац, хетий, хьо? Хьалхавалал суна. Вай цигахь къастор ду, хьо мила ву а, господин Добровольский мила ву хаа хьо хIунда гIерта а.
Нохчо-эпсар шен декхар оццул чIогIа кхочушдан гIертаро самукъадаьккхира некъахочун:
– Даржехь сихха лакхавер ву хьо, подпоручик.
– И хьоьга хоьттуш дац. Со эца гIерташ, хьестало хир ву хьо. Бакъ дац хьуна моьттург. Хьалхавалал гIопехьа.
– ДIавало. Со-м господин Добровольский волчу вогIуш ву.
Коьртера охьа когашка кхаччалц йуха а некъахочуьнга бIаьрг туьйхира подпоручика. ХIинца цунна ца хаьара, оцу стагаца ша къамел муха дан деза. Делахь а цхьаъ хаьара эпсарна: xIapa шен махкахо хьаькамех стаг цахилар а, нагахь иза хьаькамех велахь а, цуьнан а, шен а карахь цхьана а тайпана ницкъ цахилар а.
– Схьагайтал документ! ХIapa дуьне дуьзна бунтовщикаша. Обаргаша, народникаша, эсдекаша. Уьш берриш а цхьаъ бу. Къуй а, бандиташ а.
Некъахочо, кисанара схьаэцна тIаьрсиган бохча схьа а диллина, цу чуьра даьккхина паспорт а, цхьа кехат а дIакховдийра.
Подпоручик вехха Iийра кехате хьоьжуш, балдаш хьедеш.
