Ac həriflər

“50 illik fəaliyyəti müddətində bir çox ədəbi və mədəni izlər buraxıb gedən Ə.Haqverdiyev daim tərəqqipərvər olmuş, yalnız yeniliklə maraqlanmaqla kifayətlənməyib, bu yeniliklərin həyata keçməsi uğrunda mübarizə etmişdir”,

– Hacıbaba Nəzərli, yazıçı

“Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dramaturq, nasir, teatr xadimi, istedadlı alim və mütərcim kimi məşhurdur. Onun ədəbi irsi ədəbiyyatımızın xəzinəsini zənginləşdirən qiymətli mirasdır. Xalqını mədəni, xoşbəxt və azad görmək arzusu Haqverdiyevin yaradıcılığında mərkəzi yerlərdən birini tutur”,

– Əbdül Əzizov, filologiya elmləri namizədi

ÖN SÖZ

Azərbaycan maarifçi və realist ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdir. XIX əsrin sonlarında ədəbiyyata gələn Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev dramaturq, nasir, pedaqoq, publisist, tərcüməçi kimi tanınmış, Azərbaycanın mədəni həyatında ictimai xadim kimi mühüm rol oynamışdır.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhəri yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində bəy ailəsində anadan olmuşdur. İlk ibtidai təhsilini 1880-ci ildə Şuşada Yusif bəyin yay məktəbində, sonra isə Şuşa realni məktəbində alır. Ə.Haqverdiyev 1890-cı ildə Şuşa realni məktəbinin 6-cı sinfini bitirib Tiflis realni məktəbində təhsilini davam etdirir. Hələ Şuşada oxuduğu illərdə teatrla ilk tanışlıq Əbdürrəhim bəyin hədsiz marağına səbəb olur, Tiflis həyatı isə bu marağı daha da artırır. O, burada rus və Avropa klassiklərinin yaradıcılıqları ilə tanış olur, mütəmadi olaraq teatr tamaşalarında iştirak edir. 1891-ci ildə Tiflis realni məktəbini bitirib Peterburq Yol Mühəndisləri İnstitutuna daxil olur. İnstitutda təhsil aldığı dövrdə Şərq fakültəsində dinləyici kimi dil və ədəbiyyat problemləri ilə məşğul olur. O, dramaturji fəaliyyətə də həmin dövrdən başlayır. 1892-ci ildə “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini” adlı ilk məzhəkəsini, 1896-cı ildə “Dağılan tifaq” faciəsini yazır. Təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycana qayıdan ədib müəllim kimi fəaliyyətə başlayır, eyni zamanda teatr üçün repertuar hazırlayır, rejissorluq edir. “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşrə başladıqdan sonra “Ceyranəli”, “Xortdan”, “Lağlağı”, “Həkimi-nuni-səğir”, “Mozalan”, “Süpürgəsaqqal” və başqa imzalarla jurnalda hekayə, felyeton və publisist məqalələrini çap etdirir. Əbdürrəhim bəy 1921-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyur, kadr hazırlığında, gənc mütəxəssislərin yetişməsində fəal iştirak edir.

Ədib tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuş, M.Qorkinin, A.Çexovun əsərlərini, U.Şekspirin “Hamlet”, F.Şillerin “Qaçaqlar”, F.M.Volterin “Soltan Osman”, Zolyanın “Qazmaçılar”, H.Andersenin “Bülbül”, “Şahın təzə libası”, V.Korolenkonun “Qoca zəngçalan” əsərlərini tərcümə etmişdir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1933-cü ildə Bakıda vəfat etmiş, Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Ə.Haqverdiyev yaradıcılığa dram əsəri yazmaqla başlamışdır. Ədibin Şuşada realni məktəbdə oxuyarkən teatrla tanışlığı, M.F.Axundzadənin “Xırs quldurbasan” pyesinin tamaşası onun böyük marağına səbəb olmuşdur. Ədibin teatra meyli Tiflisdə və eləcə də Peterburqda təhsil aldığı dövrdə daha da artmış, onda drama həvəs yaratmaqla bərabər, bir çox pyeslərinin yazılmasına təkan vermişdir.

Ə.Haqverdiyev dram və nəsr əsərlərində XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan həyatının dolğun mənzərəsini əks etdirmişdir. Dramaturq ailə-məişət mövzusunda qələmə aldığı ilk “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini” məzhəkəsindən başqa dram əsərlərinin əksəriyyətində mülkədar həyatının cəmiyyətdəki və ailədəki mövqeyi, mülkədar təbiətinə xas tipik xüsusiyyətləri ümumiləşdirmiş, xalqın mənafeyinə xidmət edən, onların hüquqlarını müdafiə edən yeni surətlər yaratmışdır.

M.F.Axundzadə ənənələrini davam etdirən, Avropa klassiklərinin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olan Ə.Haqverdiyev “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri cadu”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Kimdir müqəssir”, “Ac həriflər” kimi dramın faciə, tarixi dram və s. növlərində əsərlər yaratmışdır. Cəhalət, təhsilsizliyin doğurduğu problemlər Ə.Haqverdiyevin realist üslubunda daha dolğun və aydın şəkildə təsvirə gətirilmişdir. “Dağılan tifaq”da Nəcəf bəy kimi mülkədarın özünün və ailəsinin faciəsi ümumiləşdirilirsə, dövrün ictimai ziddiyyətləri, köhnəliklə yenilik arasında konflikt “Bəxtsiz cavan”da ilk dəfə olaraq parlaq şəkildə verilir. “Pəri cadu” əsərində ədib ənənəvilikdən kənara çıxaraq ümumbəşəri məzmunlu dramatik bir ziddiyyət yaratmışdır. “Ağa Məhəmməd şah Qacar” tarixi dramında isə Azərbaycanı birləşdirmək uğrunda mübarizə aparan şahın mübarizəsi və ona qarşı edilən sui-qəsd təsvir edilir. Ədibin dramaturji yaradıcılığında realizm, xəlqilik, yaşadığı dövrün ictimai-sosial məsələlərinə münasibət əsas yer tutur.

“Ac həriflər” kitabına ədibin məktəblilər üçün seçilmiş dram əsərləri daxil edilmişdir. Tariximizin müəyyən bir dövrünün əksi olan bu əsərlər realist ədəbiyyatımızın inkişafında xüsusi bir mərhələni təşkil edir.

Günay Qarayeva

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

DRAM ƏSƏRLƏRI

AĞA MƏHƏMMƏD ŞAH QACAR

Faciə 5 məclisdə, 9 pərdədə

Əvvəlinci məclis

ƏHLİ-MƏCLİS

Ağa Məhəmməd xan Qacar

Rzaqulu xan

Altı nəfər şirazlı, iki nəfər qasid, sərkərdələr, əsirlər, sərbazlar

Əvvəlinci məclis

Mazandaran, Ağa Məhəmməd xanın mənzilinin səhni¹. Altı nəfər şirazlı.

Əvvəlinci şirazlı. Xan, görəsən, nəyə məşğuldur? Həmişə bu vədə çıxıb, sərkərdələrlə söhbət edərdi. Binagüzarlıqlar² edərdi.

İkinci şirazlı. Xanın kitab oxumağa çox artıq həvəsi var. Yəqin, yenə kitaba məşğuldur. Mən Şirazda həmişə zənn yetirirdim. Vaxtı ki Kərim xanın söhbətindən fariq³ olurdu, çəkilirdi öz mənzilinə, kitabları bir-bir tökürdü qabağına, başlayırdı oxumağa. Bəzən vaxt görürdün, kitabı oxuyandan sonra yumub, şəhadət barmağını kitabın arasına qoyub, gedib dərin fikrə. Bu növ hərəkətləri onda görəndə və ələlxüsus Kərim xanla rubəru⁴ əyləşib dövlət işlərini müzakirə edən ağa Məhəmməd xanın tökdüyü tədbirləri eşidəndə mən həmişə öz ürəyimdə deyirdim ki, bu şəxs, əlbəttə, böyük mərtəbəyə çatacaq. Kərim xan ömrünün axırlarında, dövlətə dair hər bir məsələdə Ağa Məhəmməd xanın rəyini soruşardı. Təəccüb burası idi ki, Ağa Məhəmməd xan öz atasının qatili ilə rubəru əyləşib, ona gözəl-gözəl təbdirlər tökürdü.

Əvvəlinci şirazlı. Ağa Məhəmməd xan Kərim xana gözəl tədbirlər töküb düz yol göstərəndə yəqin etginən ki, heç vədə Kərim xanın mənfəətini mülahizə etmirdi. Bəlkə, millət və məmləkət mənfəətini mülahizə edib, o tədbirləri tökürdü.

Üçüncü şirazlı. Mən Kərim xanın qulluğunda olandan qabaq həmin bu Mazandaranda Nadir şahın qardaşı oğlu Ədil şahın qulluğunda idim. Elə ki Nadir şah Qacar şurişini⁵ yatırtdı və Məhəmmədhüseyn xanı məğlub elədi, o vədə onun iki oğlunu ki, böyüyü olsun həmin Ağa Məhəmməd xan, əsir edib götürdülər Ədil şahın yanına, Ədil şahın hökmünə görə, Ağa Məhəmməd xanın rüculiyyətini aldılar. O vaxt mən öz ürəyimdə dedim ki, Ədil şah özünə bir elə düşmən qazandı ki, onun cəmi düşmənlərindən qəvi⁶ olsun. Çün məlumdur, şəxs ki kişilikdən düşdü və dünya ləzzətindən məhrum oldu, cəmi bədənin zorunu verəcək əqlinə və əqllə də düşmənə tez qalib olmaq olur, nəinki bir yalnız qoşunla. Ədil şah mərhum olandan sonra Ağa Məhəmməd xanı azad etdilər. O da dayanmayıb getdi ağasının yanına ki, onun yaman günündə ona qəmxar⁷ olsun. Bu yandan Şiraz hökmranı Kərim xan təzədən Qacar üstünə qoşun çəkib, Məhəmmədhüseyn xanı öldürüb, Ağa Məhəmməd xanı dübarə əsir edib apardı Şiraza. Bir belə bəlalara düçar olan, başı qovğalar çəkən, əlbəttə, gərək intiqam fikrini başından çıxarmaya. Odur ki, işdən fariq olan vaxt kənara çəkilib, kitablardan dərdinə dərman istəyirdi. Odur ki, barmağını kitab arasına qoyub fikrə gedirdi. O, böht⁸ deyildi, bəlkə, cəmi İranın gələcək günlərinin fikri idi. Bir belə müsibətin əvəzində Ağa Məhəmməd xan gərək bir elə mərtəbəyə çatsın ki, inqirazi⁹-aləməcən onun adı tarixlərdə söylənsin.

Əvvəlinci şirazlı. Ağa Məhəmməd xan böyük mərtəbəyə çatacaq. Buna heç şəkk ola bilməz. Sali ki, nikust əz bəharəş peydəst.¹⁰ Kərim xanın vəfatından sonra ki Ağa Məhəmməd xan Şirazdan çıxdı, ancaq biz altı nəfərlə Mazandarana gəldik. Amma indi gör burada nə calal var. Bir yandan Ağa Məhəmməd xanın qardaşı Mustafa xan öz qoşunu ilə, bir yandan onun o biri qardaşları Cəfərqulu xan və Əliqulu xan həmçinin öz qoşunları ilə, Qacarın rəşid¹¹ şəxsləri hər biri nə qədər atlı ilə burada cəmdirlər. Bir belə qoşunun vücudu ilə hər bir fikrə düşmək olar.

Üçüncü şirazlı. Hətta padşahlıq fikrinə də düşmək olar. Beləmi demək istəyirsən?

Əvvəlinci şirazlı. Onu deyəndə nə olar? Bu saat İran parça-parça olub. Əlimurad xan əyləşib İsfəhanda. Nadir Mirzə atası kor Şahruxla əyləşib Xorasanda. Sair məmləkətlər də həmin qərar. Bu hökmranların hamısı bir-birilə müddəidir¹². Əgər bunların müqabilində bir aqil şəxs çıxıb başına qoşun yığa, yəqin bil ki, az müddətdə hamısına qalib olub ənani-səltənəti keçirər əlinə. Ağa Məhəmməd xanın bəxtinin ulduzu günü-gündən ucalmaqdadır. Qoşunu gəldikcə artır və onun ağlı, kamalı və tədbiri cəmi dünyaya məlumdur. Padşahlıq fikrinə düşmək nə çətin işdir?!

Üçüncü şirazlı. Yəqin, elə bunu mülahizə edib, Şirazdan Mazandarana gəlibsən?

Əvvəlinci şirazlı. “Gəlibsən” niyə deyirsən, “gəlmişik” de. Riya-filan lazım deyil. Dünya bilir ki, Qaflanguhla Aslan duzlağı yapışqan ola, Şiraz bunun ürəyini Qacar nəslinə yapışdıra bilməz. Biz altımız da bir fikir edib, buraya gəlmişik. Burada yad adam yox, hamımız şirazlı. Bizə nə lazım, gəlib bir-birimizi aldadaq? Kənara çəkilin! Xan yenə fikir dəryasına qərq olmuş gəlir. Onu böht aparanda gərək gözünə adam görünməyə.

Hamı gedirlər.

Ağa Məhəmməd xan (məbhut, pilləkəndən enib, axır pillədə əyləşir). Bəli, belədir və belə də gərək olsun. Mənim bu gecə gördüyüm vaqiə də deyir, gərək belə olsun… Mən kitablardan oxumuşam, cümlə maxələqallahdan¹³ qabaq yaranan lövh və qələmdir. Lövh üzrə cəmi məxluqatın sərgüzəşti yazılıb. Mən yəqin etmişəm, o lövhdə İranın nicatına bais nəsli-Qacar yazılıb. (Durur ayağa.) Əvvəl Qacar nəslinin sərkərdəsi mənim babam Fətəli xandır. Fətəli xanın tərəqqisi Qacarın sairi-əyanının büxlünü¹⁴ artırıb, ona düşmən elədi. İstədilər, onun tək oğlu Məhəmmədhüseyn xanı ki, mənim atam olsun, öldürsünlər. Atam köçəri türkmənlərə pənahlandı və başına qoşun yığıb başladı öz qohum-əqrəbası ilə dava eləməyə. Bu vaxt bir bəlayi-nagəhan¹⁵ parlaq şöleyi-aləmsuztək¹⁶ Əfşar arasında asimana bülənd olub, İranın üstündən adladı. Amma necə ki qalxmışdı, o növ də enib söndü. Bu şölə Qacar nəslinin bir-birilə etdiyi ədavətə görə Allah tərəfindən göndərilmiş bir bəla idi. O bəlanın adı Nadir idi. Nadir qacarlara kömək durub, mənim atamı məğlub elədi və mən də ki qardaşımla bir yerdə Nadir şahın qardaşı oğlu Ədil şahın əlinə əsir düşdük. Bunun hamısı sirri-rəbbülaləmin idi. Elə olmasaydı, belə də olmazdı. İndi Nadir və mənim atamın qatili Kərim xan da ölüblər. Mən həmişə xudavəndi-aləmdən istiğasə¹⁷ edərdim, məni bir mərtəbəyə çatdırsın ki, onlardan ata-babamın qisasını alım. Nə eləyim, arzuma çatmadım. Amma eybi yoxdur. Əgər xudavəndi-aləm kömək elər, onların sümüklərindən qisas alaram.

Cəfərqulu xan (daxil olur). Qardaş, yenə nə fikrə gedibsən?

Ağa Məhəmməd xan. Cəfərqulu, sənsən? Yaxına gəl… Nə eləyim, qardaş? Dərd çoxdur, yük ağır. Tədbirsiz, fikirsiz iş olmaz.

Cəfərqulu xan. Sən həmişə deyirsən ki, İranın nicatına gərək nəsli-Qacar olsun. Amma…

Ağa Məhəmməd xan. Bəli, belədir və bu mənim yəqinimdir və bu gecə gördüyüm vaqiə də buna sübutdur. Gördüm, bir böyük yaralı bədən düşüb və məni o bədənin üstünə həkim çağırıblar. Əlimi bədənə çəkən tək cəmi yaraları sağaldı, durdu ayağa. Qardaş, yəqin elə ki, o bədən İrandır.

Cəfərqulu xan. İnşallah, belə də olacaq. Amma Qacardan bir qasid gəlib, yaman xəbərlər gətirib.

Ağa Məhəmməd xan. Nə xəbər?

Cəfərqulu xan. Bizim öz qardaşlarımız Rzaqulu xan və Mürtəzaqulu xan çox böyük qoşun yığıb bizim üstümüzə gəlirlər. Buna təbdir lazımdır. Mürtəzaqulu xan hətta adını şah qoyubdur. Doğrudan, mən, qardaşlarım Mustafa və Əliqulu və sairi sənin yanında olan sərkərdələr sənin yolunda baş və candan keçmişik, amma, qardaş, azıq.

Ağa Məhəmməd xan. Eybi yoxdur, Allah bizə köməkdir. Qüvvət çoxluqda olmaz, tədbirlə, qeyrət və namusla olar. Get, Mustafa xanı, Əliqulu xanı və sərkərdələri buraya çağır. Çox azlar çox çoxlara qalib olublar. Az olub şir olmaq çox olub tülkü olmaqdan məsləhətdir. (Cəfərqulu xan gedir.) İşin qabağa getməyi üçün, əvvəl, vacib dost qazanmaqdır. Bu da mümkündür, peşkəşlər verməklə və bir para lazım adamlarla keçmişdə olmuş ədavəti yaddan çıxartmaqla. Nə qədər düşmən zəif də olsa, əvvəl sülh təklifi lazımdır və sülhlə qurtaran ədavət düşməni dost edə bilər. Mən camaatın qırılmağına heç vədə riza vermərəm. Amma vaxta ki, düşmən möhkəm durdu və ya camaat rugərdan¹⁸ oldu, mənim qəzəbimin intihası olmaz. Beşikdə mələr uşaqlaradək qırdırsam, yenə ürəyim soyumaz.

Cəfərqulu xan, Mustafa xan, Əliqulu xan və sərkərdələr daxil olurlar.

Həzərat, sizə məlumdur, Qacardan qasid gəlib və mənim qardaşlarım Rzaqulu xan və Mürtəzaqulu xan başlarına qoşun yığıb, istəyirlər, mənimlə dava etsinlər. İndi fikriniz nədir? Bizim qoşunumuz azdır, amma qeyrətimiz çoxdur. Əgər axıradək çalışacaqsınız, açıq deyin, mən də öz təklifimi bilim.

Cəfərqulu xan (yeriyir qabağa). Qardaş, mən balaca vaxtımdan səninlə bir yerdə qəm yoldaşı olmuşam. Bizim ikimizi qəm yükünə cüt qoşub, boyunduruğun hər başını birimizin boynuna qoyublar. Atamızın qoşunu tərk olub balü¹⁹ pəri qırılandan sonra bir yerdə Ədil şaha əsir olmuşuq. İndi də bu canı qoymuşam sənin yolunda. Nə qədər qolumda qüvvət var, qılınc vurmağa hazıram. Əgər cümlə qoşunum qırıla, ölüncə sənin yolunda tək dava eləyəcəyəm.

Ağa Məhəmməd xan. Mərhəba, qardaşım! Gəl, alnından öpüm. Allah səni məndən ayırmasın. (Cəfərqulu xanın alnından öpür.)

Mustafa xan. Qardaş, doğrudur, Cəfərqulu hər barədə sənə məndən artıq ixlas göstərib. Bainhəmə²⁰ mən də və mənim üstümdəki qoşun da, hamımız özümüzü sənə qurban demişik. Ümidini Allaha bağla, inşallah, fəth bizlə olar.

Əliqulu xan. Qardaş, məni Allah təqrir²¹ tərəfdən məhrum edib. Mənim ürəyim sözlə doludur. Amma ürəyimdəki sözləri dillə demək qabiliyyəti məndə yoxdur. Mənim sənə olan ixlasımı və qoşunumun nə payədə sənin yolunda canından keçməyini dillə deməyi bacarmıram. İnşallah, dava vaxtı qardaşın Əliqulu xanı və onun qoşununu görərsən.

Sərkərdələrdən biri (qabağa yeriyib). Xan! Biz üç nəfər şəxs, hər birimiz Qacarın bir qəbiləsinin sərkərdəsi hesab olunuruq. Bizim babalarımız həmişə sizin mərhum babanız Fətəli xanın qulluğunda olublar. Bizim atalarımız sizin atanız mərhum Məhəmmədhüseyn xanla bir yerdə dava eləyiblər. Mənim atam şirazlı Kərim xanla dava eləyib, Məhəmmədhüseyn xanın qabağında özünü qurban eləyib. Biz bu növ şəxslərin nəslindənik. Necə ki ata-babalarımız sizin atanızın və babalarınızın qulluğunda çalışıblar, elə də özümüz və qoşunumuz sizlə bir yerdə ölənədək hazırıq.

Ağa Məhəmməd xan. Həzərat, and olsun Məhəmmədhüseyn xanın qəbrinə və bu əziz qardaşlarımın canına, mən öz şəxsi qərəzim üçün çalışmıram. Mən İranın dərdindən ötrü çalışıram. Özünüz görürsünüz, məmləkət parça-parça olub, hər şəhərdə bir padşah əmələ gəlib. Gürcüstan valisi İrakli bir yandan Rusiya dövləti ilə irsal-mərsulə²² girib, istəyir, müstəqil padşah olsun. Qarabağda İbrahim xan həmçinin İrandan ayrılmaq istəyir. Cavad xan gəncəli, Mustafa xan irəvanlı həmçinin. Məgər bunu Allah götürər? Görün boynuma nə ağır yük götürmüşəm.

Sərkərdə. Allah gözəl niyyətin yarıdır. İnşallah, məramına çatarsınız və Qacar nəslinin adı salhasal tarixlərdə söylənər.

Ağa Məhəmməd xan. İndi bir neçə kəlmə söz deməliyəm. Qulaq asın və cəmi qoşun əhlinə də yetirin. Ta hamı Qacar mənim ürəyimdən xəbərdar olsun.

Sərkərdələr. Buyurun, xan.

Ağa Məhəmməd xan. Budur, ucadan deyirəm, ta mənim sözlərimi dünya eşitsin. Mən Ağa Məhəmməd xan Qacar, açıq və aydın, bu gündən məlum edirəm ki, hər kəslə indiyədək ədavətim vardı, o ədavəti burada ürəyimdən çıxardıram. Heç kəslə və heç vaxt düşmənçilik etməyəcəyəm, ta düşmənçilik görməyəm. Ələlxüsus Qacar nəslindən hər kəslə keçmişdə ədavətim olub, burada yaddan çıxardıram. Mənim ata-babamı düşmən əlinə verib öldürməklərinə bais olanların və mənim özümün düşmən əlində bir halda şikəst olmağa bais olanların ki, ən ədna²³ gədanın mənə yazığı gəlir, hamısının ədavətini qəlbimdən çıxardıram. Mənim bu sözlərimi yazın mənim üstümə hücum edən qardaşlarıma və onların başına cəm olan qoşuna. Bilsinlər ki, davadan sonra yetim qalmış uşaqların ah və naləsi, dul qalmış övrətlərin bəd duası kimin üstünə töküləcək və Qacar nəsli dostu ilə düşmənini tanısın.

Sərkərdə. Belə qəlbin sahibinin qabağında ölmək bir ləzzətdir.

Cəfərqulu xan. Qardaş, sənin bu sözlərin mənim ümidimi birə on artırdı. Əgər bu sözlər gedib bizim qardaşlarımızın və qoşunlarının qulağına yetişsə, yəqin elə ki, qoşunun əksəri bizə tərəf dönəcək.

Mustafa xan. Qardaş, mən səni bu ürəyin sahibi bilmirdim. İndi yəqin etdim ki, mərdanə imişsən. Mərdanə qardaş qabağında yüz dəfə ölüb diriləsən, yenə azdır. (Sərkərdələrə) Həzərat, durmaq məqamı deyil, gedək, qoşunu hazırlayaq.

Ağa Məhəmməd xan. Gedin, Allah yar olsun. (Cəfərqulu xan, Mustafa xan, Əliqulu xan və sərkərdələr gedirlər.) İlahi, parça-parça olmuş, neçə yerdən ölümcül yaralanmış İranı bəlalardan mühafizə elə.

PƏRDƏ

İkinci məclis

Mürtəzaqulu xan Qacarın çadırları. Pərdə qalxanda top-tüfəng səsi gəlir.

Mürtəzaqulu xan (uca yerdən baxır). Afərin, Qacar igidləri! Hər biri bir şir-jiyantək²⁴ dava edirlər. Axır mənim də bəxtimin çırağı yanacaq. Dörd ildir, bu insana oxşamayan xacə cahanı mənim başıma təng edib. Nə qədər qoşun qırılıb, camaat istitaətdən²⁵ düşüb. Mustafa xan mən tərəfə keçib. Bir Cəfərqulu xanın köməyi ilə Ağa Məhəmməd mənim müqabilimdə indiyədək davam edib. Nə olardı, Allah Cəfərqulu xanın ürəyinə insaf salaydı, öz mənfəətini anlayıb Ağa Məhəmməddən əl çəkəydi. (Gurultu artır.) Vuruşun, qoçaqlarım! Vuruşun, şirlərim! Vuruşun, pələnglərim! Əgər İran ixtiyarı əlimə keçər, sizin sərkərdələrinizi və özünüzü dünya malından qəni edərəm. Amma əgər Ağa Məhəmməd əsir olub əlimə keçə, and olsun Allaha, ona bir elə tənbeh edəcəyəm ki, min baş kəsmiş cəllad ağlasın… Budur, bir atlı sürətlə gəlir. Görəsən, nə xəbərdir? Xudaya, sən xeyir elə… Atlının dalınca bir neçə atlı, bir nəfəri əhatə edib gətirirlər… İnşallah, xeyirdir, inşallah, xeyirdir. (Enir aşağı.)

Qasid (daxil olur). Xan sağ olsun, müjdəmi ver!

Mürtəzaqulu xan. Tez ol, de görüm, nə xəbər gətiribsən?

Qasid. Xan, qurbanın olum, nəfəsim gəlmir, belə Ağa Məhəmməd xan, Ağa Məhəmməd xan!..

Mürtəzaqulu xan. Nə olub? Ağa Məhəmməd xanı öldürüblər, nədir, de görüm?

Qasid. Yox… Öldürməyiblər…

Mürtəzaqulu xan. Öldürməyiblər, bəs nə olub, niyə müjdə istəyirsən?

Qasid. Əsir ediblər! Budur, qolu bağlı gətirirlər.

Mürtəzaqulu xan. İlahi, mərhəmətinə gündə min şükür! (Qasidə) Tut, bu sənin müjdən. (Bir kisə pul verir.) Buradan get fərraşbaşının yanına. Deginən, sənin adını fərraşlar cümləsindən yazsın.

Qasid. Allah xanın iltifatını artıq eləsin. (İstəyir, getsin.)

Mürtəzaqulu xan. Dayan bir az, getmə! De görüm, Cəfərqulu xan nə qayırır? Məgər dava etməkdən yorulmayıb?

Qasid. Xeyir, xan. Biz belə güman elədik ki, Ağa Məhəmməd xanın əsir olmağı onun qol-qanadını qıracaq. Amma qardaşı tutulandan sonra Cəfərqulu xan ikiqat şiddətlə davaya girişdi. Əsirlərin nağıl etməklərinə görə, Cəfərqulu xan deyir:

“Əgər qılınc vura-vura gedib qardaşımı düşmən əlindən qurtarmasam, öz xəncərimlə özümü həlak edəcəyəm”.

Mürtəzaqulu xan. Qulaq asma, naxoş öləndən qabaq işıq verər. Cəfərqulu xan halətinəzdədir. İnşallah, onu da qolu bağlı gətirərlər və o gələnədək də qardaşı barəsində tədbir olunar… Sən get. (Qasid baş əyib gedir.) Nə gözəl oldu! İnşallah, Cəfərqulu da qardaşının halətinə düşər və gəlib qardaşını ölmüş görər. Onda mən… ona buyuraram ki, əhdinə vəfa etsin, öz xəncəri ilə özünü öldürsün. Gözəl divandır! (Bir neçə nəfər, əzon cümlə²⁶ Mustafa xan Ağa Məhəmməd xanı gətirirlər.) Qardaş! Xoş gördük. Eşidibsən:

 
Hər on köhtər ki, ba mehtər sitizəd
Çinan üftəd ki, hərgiz bər nəxizəd:²⁷
 

Məgər bu gündən ötrü mənimlə dava edirdin? Məgər bu sifətlə padşahlıq arzusuna düşmüşdün? Heç bir aynaya baxıbsan? Məgər təxti-səltənət meymun yeridir? Sən bilirsən ki, padşaha züllüllahifilərz²⁸ deyirlər? Məgər Allah kölgəsi sənintək olar? Sən yəqin edibsən ki, İranın nicatı Qacar əlindədir! Amma indi öz halətinə bax. Qızmış şirtək dava edən qoşuna da bax, mənə də. Gör İranın nicatı hansı Qacar əlindədir.

Ağa Məhəmməd xan. Qardaş, mən nə qədər səninlə dava edirdim, sənin düşmənin idim. İndi mən qolu bağlı əsirəm, məndən heç kəsə bu saat ziyan dəyməz. Ona görə mənə düşmən adı qoymaq olmaz. Əsir qonaqdır. Qonağa rişxənd etmək mərd sifəti deyil. Sən padşahlıq fikrinə düşübsən, amma namərd padşah ola bilməz. Məni öldürəcək-sən, öldür. Amma nə qədər Cəfərqulunun qolu qılınc vurmaqdan yorulmayıb, padşahlıq fikrini yaddan çıxart.

Mustafa xan (irəli yeriyir). Çox da sən qardaşın Cəfərquluya xatircəm olma. Sənin Cəfərqulutək qardaşın varsa, Mürtəzaqulu xanın da mənimtək və Rzaqulu xantək qardaşları var. Ölüncə vuruşmağa hazırıq. Necə ki səni vəhşi heyvantək buraya gətirdim, elə də Cəfərqulunu burada görərsən.

Ağa Məhəmməd xan. Bu sözləri mənə də çox deyibsən. Nə qədər mən səndə etibar gördüm, bir elə də Mürtəzaqulu xan görər.

Mürtəzaqulu xan. Mustafa, qardaş, afərin sənə və sənin şücaətinə! Bu gətirdiyin heyvanın tənbihini sənə rücu²⁹ edirəm. İstəyirsən, gözlərini çıxart, istəyirsən, başını kəsdir.

Mustafa xan. Mən burada öz Allahımla əhd eləyirəm, gərək Cəfərqulu xanı da əsir edəm. Əvvəl bunun gözlərinin qabağında onun başını kəsəm və sonra bunun gözlərini çıxardam. Buna ondan böyük tənbih ola bilməz. Hər kişiyə Allah dünyada iki böyük nemət verib: biri onun kişiliyidir və biri də onun gözləri. Əvvəlinci nemətdən bunu Ədil şah məhrum edib, ikincisindən də mən məhrum edərəm.

Ağa Məhəmməd xan. Hər nə edəcəksən, et. Yazılan yazılıb.

Mürtəzaqulu xan. Səni bu halətdə görəndə mən yazılanı oxudum.

Mustafa xan. Fərraş! Get, kündə³⁰ gətir və yaxşı təzə kündə. (Fərraş gedir.) Sən padşahsan, gərək sənin ayağına padşaha layiq kündə vurula. (Kündəni gətirirlər.) Salın bunun ayaqlarına. Kündənin tozunu silin, padşahın libası bulanmasın.

Ağa Məhəmməd xanın ayaqlarını salırlar kündəyə.

Qasid (daxil olur). Xan, nə durubsan, evimiz yıxıldı, qoşunumuzun yarısı tərk oldu! Yerdə qalanın bir hissəsi Cəfərqulu xan tərəfə keçdi və qalanı pərakəndə olub hərəsi bir yana qaçdı. Rzaqulu xan əsir olub, keçib Cəfərqulu xanın əlinə.

Mürtəzaqulu xan. Oğlan, nə danışırsan?! Deginən, bu saat atları çəksinlər. Mustafa, qardaşım, qeyrət günüdür, gəl dalımca. İndi gərək mən özüm meydana çıxam, yoxsa axır günümüzdür! (Tez çıxır.)

Mustafa xan. Bu əsiri burada saxlayın! (Öz-özünə.) Mən də atlanım, sonra fikir edərəm, qoşuna gedim, ya bir ayrı yerə. (Tez çıxır.)

Ağa Məhəmməd xan. Pərvərdigara, səni öz calalına and verirəm, Cəfərqulunu tezliklə mənə salamat yetir.

Şeypur səsi gəlir. Ağa Məhəmməd xanın qarovulları qaçırlar.

Cəfərqulu xan (sərkərdələrlə daxil olur). Pərvərdigara, sənə şükür, qardaşımı salamat tapdım! (Kündəni ayağından açır.) Qardaş, gəl qucaqlaşaq. Şükür olsun xudavəndi-aləmin calalına ki, dörd il əziyyət və məşəqqətdən sonra fəth bizlə oldu. İndi cəmi Qacar sənin ayağının altındadır. Bu dava cəmi Qacar nəslini bir adamtək eləyib və o adam da məxsusdur sən Ağa Məhəmməd xana. Camaat ittihadı ilə padşahlıq da edə bilərsən və mən də həmişə sənin qabağında nökər varam.

Ağa Məhəmməd xan (Cəfərqulu xanın boynunu qucaqlayıb). Qolumun qüvvəti, belimin dayağı qardaşım! Allah səni mənə çox görməsin!

Cəfərqulu xan. Rzaqulu xanı buraya gətirin.

Rzaqulu xanı gətirirlər.

Ağa Məhəmməd xan. Rzaqulu! Sən nə cürət edib mənim müqabilimə qoşun çıxartdırdın, məgər bu gündən qorxmurdun? Mən sənə o tənbehi eləyəcəyəm ki, sənin adaşın Rzaqulu xan Mirzəyə oldu. Aparın, bunun iki gözlərini də çıxardın!

Rzaqulu xanı aparırlar.

Cəfərqulu xan. Qardaş, buyur, bu təllin³¹ üstünə çıx. Qoşun əhli səni ziyarət eləsin, yoxsa hamı səni ölmüş bilir.

Ağa Məhəmməd xan. Əlbəttə, lazımdır. Gəl, qardaş, dalımca.

İkisi də çıxırlar təllin üstünə.

Cəfərqulu xan. Camaat! Budur sizin sərkərdəniz, xudavəndi-aləmin köməyi ilə sağ və salamat, gözünüzün qabağında. (Ağa Məhəmməd xana) Qardaş! Bir bu səhranı tutan qoşuna tamaşa elə. Düzlərdə otları, göydə ulduzları, meşələrdə ağacları sanamaq mümkündür, amma Qacar qoşununu sanamaq mümkün deyil. Bu qoşun hamısı mənim itaətimdədir və mən də sənin itaətində. Mən sənin qabağında indiyədək dava eləmişəm və bundan sonra nə qədər qolumda qüvvət və sinəmdə nəfəs var, yenə bu qoşunla bir yerdə sənin uğrunda çalışmağa amadə³² varam. Mən Qacar nəslinin gözünün qabağında sənə ərəbi beyət³³ eləmək istəyirəm. Ərəb bir vədə beyət eləyəndə ki, əlini verdi, yəqin vəfa eləyəcək. Mən də bu təllin üstündə bu sağ əlimi verirəm sənə. (Əl verir.) Bil və xatircəm ol ki, nə məndən və nə mənim qoşunumdan heç vədə sənə xəyanət olmayacaq.

Ağa Məhəmməd xan. Mərhəba, qardaş! Mərhəba!

Enirlər aşağı, bu halda bir sərkərdə bir neçə əsir gətirir.

Cəfərqulu xan. Bunlar nə əsirdirlər?

Sərkərdə. Mürtəzaqulu xanın müqərrəb³⁴ atlılarındandırlar. Onunla bir yerdə qaçırdılar. Qovduq, özünü tuta bilmədik, atlılarını ələ keçirtdik.

Cəfərqulu xan (əsirlərdən birinə). Bu saat de görüm, Mürtəzaqulu xan və Mustafa xan necə oldular? Vay sənin halına əgər yalan deyəsən! Amma doğrusunu desən, səni azad eləyəcəyəm.

Əsir. Xan sağ olsun, elə ki bizim qoşun pərakəndə oldu və Rzaqulu xan əsir düşdü, o vədə Mürtəzaqulu xan bizlə bərabər atlanıb qoşunun içinə çapdı. Nə qədər qışqırdı, nərə vurdu, qoşun kar görə bilmədi. Axırda özü də atının başını çevirib qaçdı. Gərək Məşhəd tərəfə qaçmış olar.

Ağa Məhəmməd xan. Bəs mənim namərd qardaşım Mustafa xan?

Əsir. Mustafa xan axırda heç dava meydanında görünmədi. Belə danışdılar ki, qoşununun məğlub olmağını eşidən tək atını minib o qaçandır, qaçır. Deyirmiş ki: “Rusiya torpağına qaçacağam”.

Ağa Məhəmməd xan. Mən bu əsiri azad elədim, açın qolunu. (Cəfərqulu xana) Qardaş, sənin dövlətindən cəmi Qacar birləşib. Bundan sonra fürsəti fövt eləmək lazım deyil. Gərək birləşmiş qoşunun gücü ilə üzümüzə bağlı yolları açaq. İsfəhan hökmdarı Əlimərdan xan ölüb və yerində oğlu qalıbdır ki, bişüurun biridir. Lazımdır, qoşuna bir neçə vaxt rahatlıq verib, İsfəhan üstünə gedək, ta Farsistanı özümüzə tabe edək.

Cəfərqulu xan. Çox gözəl fikirdir. (Gülür.) Ümidvaram ki, Cəfər xan əvəzində Cəfərqulu xan əyləşə.

Ağa Məhəmməd xan. Gözüm üstə… Qardaş, necə ki məlum oldu, dəxi Qacardan bizə düşmən qalmadı. İndi mən istəyirəm qoşun əhlinə indiyədək ürəyimdə saxladığım axır sözümü deyim… Gəl, qardaş, təllin üstünə. Əliqulu, sən də gəl.

Çıxırlar təllin üstünə.

Cəfərqulu xan. Camaat, xamuş³⁵ olun, Ağa Məhəmməd xan söz demək istəyir.

Ağa Məhəmməd xan. Ey buraya cəm olan Qacar qoşunları! Ey mənim qardaşlarım, dostlarım, əzizlərim və ey nəsli-Qacarın qəyur³⁶ sərkərdələri, cavanları! Bilin və agah olun ki, bu gündən tarixi-Qacarinin əvvəl səhifəsinin bismillahı yazıldı. O bismillahı mən deyirəm və dalınca sizə məlum edirəm ki, mənim Ağa Məhəmməd şah Qacar, maliki-bil-istiqlali-külli-məmaliki-məhruseyi-İran! Bu gündən haman səltənəti-İranı alıram əlimə və ümidvar oluram ki, bu qoşunun köməyi ilə Qacar nəsli həmişə təxti-səltənəti-İranını müzəyyən³⁷ edə. Necə ki siz Qacar taifəsi birləşibsiniz, elə də sizin köməyinizlə parça-parça əllərdə qalmış İran, inşallah, birləşəcək. Allahın tövfiqinə³⁸ və sizin köməyinizə bel bağlayıb, ağır yollara qədəm qoyuram.

Cəfərqulu xan (dizi üstə çökür). Qibleyi-aləm, əvvəl sənə beyət edən mən və məni istəyən qoşun!

Əliqulu xan. Qardaş, səltənətin mübarək olsun!

Sərkərdələr (ucadan). Payəndə bad³⁹ Ağa Məhəmməd şah Qacar!

Qoşundan səs gəlir. Payəndə bad Ağa Məhəmməd şah Qacar!

PƏRDƏ