Kitobni o'qish: «Дарё»

ОДАМИЙЛИК ДАРЁСИ ҚАРҚИНИ

Болалиги ва ёшлиги кечган макон ҳар қандай одамнинг ҳаётида ҳам катта ўрин тутади. Униб-ўсган жой кишининг нафақат хотираси, балки табиатида бир умр ўчмайдиган из қолдиради. Бундай из, айниқса, ижодкор шахсиятларда чуқурроқ бўлади. Улғайган макон санъаткор учун фақат вужудини етилтирган жуғрофий маскангина эмас, балки шахсиятига хос сифатларни шакллантирган маънавий қайноқ ҳам саналади. Шу сабаб барча санъаткорлар илк бор олам ва одамлар билан танишган, дунё ва ундаги нарса-ҳодисалар тўғрисида дастлабки тасаввурлари юзага келган маконга кўзга кўринмас иплар орқали боғланган бўлади. Шундан бўлса керак, ўткир сюжетли қисса, ҳикоя ва романлари билан ўқирманлар эътиборини қозониб келаётган ёзувчи Абдуқаюм Йўлдош ҳам умрининг асосий қисми кечган ва ҳамон кечмоқда бўлган Сирдарё ҳамда унинг одамларини кўплаб асарларида бот-бот тасвирлаб келарди. Ижоди гуллаган даврда «Дарё» отлиғ роман ёзиб, фарзандлик муҳаббатини йирик жанрдаги асари орқали билдирибди. Лекин бу битик муаллифнинг униб-ўсган юртига ёлғиз эътирофидангина иборат эмас, балки унда ёзувчини безовта қилган, ўйлантириб юрган қатор ижтимоий-маънавий муаммолар инсоний тақдирлар орқали акс эттирилган.

Роман «Дарё» деб номланган бўлсада, унда Сирдарёнинг турфа табиати тасвир қилиниб қолмай, кўпроқ дарёга қай даражададир тегишли бўлган одамларнинг чигалдан-чигал ва бетакрор қисматлари акс эттирилган. «Инсон бир дарё кабидир, сатҳи кўриниб туради, тубида не бўронлар қўпар, не пўртана-лар тошар, сўзламас, жимгина оқарда кетар…», – дейди ҳазрат Румий. Ёзувчи дарёга дахлдор одамлар руҳияти ва ўзаро муносабатларида сиртдан кўзга ташланмайдиган пўртанаю бўронларни бор кўлами билан акс эттиришга уринган. Абдуқаюмнинг кўпчилик асарлари сингари киши руҳиятини қамраб оладиган тезкор сюжет асосига қурилган «Дарё» романи ҳам шавқ билан ўқилади. Бунга асар сюжети ривожидаги қарқин (шиддат), ёзувчи тилининг жозибадорлиги ҳамда роман вужудига сингдириб юборилган адоқсиз дардчил юмор туфайли эришилган.

Ёзувчининг дарё тимсолидан воқеалар кечадиган жуғрофий маконгина эмас, балки асар ритмикасини белгилаш воситаси сифатида ҳам фойдалана билгани, айниқса, ўзгача жозиба бахш этган. Бутун асар давомида дарёга хос долға, қудрат, кўлам, кенглик, сокинлик сингари жиҳатлар бадиий тасвир талабига мувофиқ ўрни билан бирма-бир намоён бўлади. Бошқача айтганда, тўхтовсиз оқаётган дарёга хос турлича маром битикнинг ички мусиқасини ташкил этади.

«Дарё» романидаги Рустам, Дилобар, Толян, Тош тимсолларини ўзбек адабиёти учун том маънодаги янгилик бўлган персонажлар дейиш мумкин. Адабиётимизда нафс қутқусига учган кимсалар кўп тасвирланган. Лекин кўпинча бундай тимсоллар тасвирида ўзига хослик, бетакрорлик, уларни ёвузлик сари ундаган омиллар табиийлиги етарлича кўрсатилмасди. Ушбу романдаги ҳар бир тимсол ўзига хос қайтарилмас жонли одам сифатида тасвирлангани боис уларнинг тутумлари ўқирманни ишонтирибгина қолмай, ўз тақдирларига шерик ҳам қилади.

Болалар уйида вояга етгани, ҳеч кимдан меҳр кўрмай ўсгани сабаб ҳаётдан норози, одамлардан аламзада, нафси етовида ҳаром-хариш йўлларда юриб бедаво спид касалига йўлиққан Тожибой (Толян)нинг: «Нима учун энди мен айни кучга тўлган, навқирон ёшимда индамасдан ўлиб кетаверишим керак экан? Нима учун? Йўқ, мен ўнтаси, йигирматаси, ўттизтаси, юзтасини ўзим билан олиб кетаман! Мен сиғмаган ҳаётда уларгаям ўрин йўқ!» тарзидаги фикрида унинг жоҳил ва ёвуз қиёфаси намоён бўлади. Мутлақо гуноҳсиз одамларга ўз касалини атай юқтириши, ёзиқсиз кишиларни ўлимга маҳкум этиб, қотиллик билан аламдан чиқишга уриниши унинг табиатидаги ёвузлик даражасини намоён қилади.

Романдаги асосий тимсоллардан бири Дилшодга узоқ вақт давомида ўта садоқатли дўст бўлиб кўринишнинг уддасидан чиқадиган сирттан соддаваш, аслида устомон ва хиёнаткор Мансур ҳам аламзада ва норози. Лекин унинг норозилиги ва аламзадалиги сувланадиган қайноқ ҳам, буларнинг миқиёси ҳам ўзгача. Асарда тасвирланишича у: «Ақлини таниганидан бери ичкиликка муккасидан кетган отасидан фақат сўкиш, ҳақорат эшитадиган, уйда эр-хотининг адоғи йўқ жанжалларидан, бундай пайтларда бир-бирларига айтадиган энг разил, энг ифлос, энг тубан… қарғишларидан безиб қолган, алал-оқибат буларнинг ҳаммасини ташлаб, олис-олисларга кетаман, янгича ҳаёт бошлайман дея аҳд қилиб юрган…» омадсиз йигит. Мансур – мунофиқ, омадсиз, аламзада, кинчи (ҳасадгўй), хиёнаткор, аммо қотил эмас. Шу сабаб энг яқин ва беғараз дўсти Дилшодни сота олгани ҳолда унга қарата ўқ узолмайди. Ҳа, узмайди эмас, айнан, узолмайди! Негаки, унинг шахсиятини ташкил этган ёвузлик сифатлари тўқимасида қотиллик хужайраси йўқ ва бу ҳол асарда жуда ишонарли кўрсатилади. Мансур Дилшоднинг мустақил бошлаган ишини барбод қилиб, унинг отасидан йигирма беш минг доллар ундириб, «…ўзини осмон санаб юрган одамнинг (яъни, Дилшоднинг – Қ.Й.) ер билан битта бўлишини…» кўриб завқланмоқчи бўлган олчоқ кимса эди. Бу нияти амалга ошмай қолгач, гувоҳни йўқотиш учун Дилшодни отиб ташлаш керак бўлганда, Мансур бу ишни қилолмайди. Кўринадики, ёзувчи асарида иштирок этган ҳар бир персонажнинг руҳий-амалий имкониятини ғоят аниқ ҳисобга ола билади.

Миллий адабиётимизда ёвуз кимсалар кўринишдан ҳам хунук ва ёқимсиз қилиб кўрсатилар эди. Халқимиз орасидаги: «Туси яхшидан тугилма» нақлига бадиий тасвирда ҳам кўпинча амал қилинарди. Абдуқаюм романда ўзгача йўлдан боради: у устомон ва шафқатсиз Рустамни ташқаридан ғоят бежирим, келишган, истеъдодли одам сифатида кўрсатади. Юзсиз, шаллақи ва тубан Дилобарни эса ҳар қандай қалтис ҳолатда ҳам ўзини тута биладиган, совуққон, топқир, ақлли, ғоят гўзал қиз сифатида тасвирлайди. Шунингдек, товламачи Тош, «бир нималик» бўлиб қолиш илинжида ҳар йўлга юришга ҳозир қўрқоқ ва очкўз Самад, Қаҳҳор сингари персонажларнинг руҳий дунёси ва хатти-ҳаракатлари ҳам ўта табиий, ишонарли акс эттирилган. Бу кимсалар қанчалик ақлли, уддали, топқир ва шафқатсиз бўлишмасин, уларни ҳаракатга ундайдиган омиллар тубан ҳамда кўзлаган мақсадлари ёвуз бўлгани сабаб қисматлари мағлублик экани битикда ғоят ҳаётий ва табиий тасвир этилган.

Гарчи бутун асар миқёсида персонажлар тилини индивидуаллаштиришга етарлича эътибор қилинган деб бўлмасада, ёзувчининг ифода йўсини жозибали эканини алоҳида қайд этиш лозим. Асарда ўзбек сўзининг ҳар қандай нозик ва ингичка ҳаётий вазият ёки руҳоний ҳолатни бор мураккаблиги билан ифодалай олиш қудрати тўла намоён бўлган. Гулноз билан Файзулла, Муқаддам билан Дониёр, Ноила билан Дилшод, Тоҳир билан Бердиқул тақдирларидаги чигалликлар тасвири, уларнинг ўзаро муносабатларидаги дардчил юмор аралашган чегарасиз пичинг ва кесатиқ акс эттирилган ўринларда бу жиҳат, айниқса, бўртиб кўзга ташланади. Турғунбой, Ўктабр ва Серсенбой ота сингари тимсоллар ҳам бадиий сўз ёғдуси билан ичдан нурлантирилгани боис ўқирман ёдида қолади. Ҳатто, биргина лавҳада кўринадиган Маликахон, Муштарий (Муҳтарам), фирибгар Тошнинг аёли, унинг уч ўғли, икки жўраси, истеъдодсиз актриса Роҳатой сингари тимсоллар ҳам шахсиятларидаги ўзига хослик кўрсатилган ҳолда тасвирлангани сабаб ўқирман хотирасига муҳрланади.

«Дарё»даги воқеалар бош қаҳрамон атрофида кечади. Лекин бу бош қаҳрамон бошқа асарлардаги янглиғ бирор шахс эмас, балки Сирдарёнинг ўзи дейиш мумкин. Муаллиф тасвирга тортган тимсоллар қилмишу ҳаракатларининг қандайлигига қараб бош қаҳрамон – дарё турланиб-тусланади: гоҳ кечиримли ва сокин, гоҳ итоаткор ва покловчи, гоҳ долғали ва ғазабнок, гоҳ қутурган ва тажовузкор ҳолатда намоён бўлади. Дарёга муносабат романдаги ҳар бир персонажнинг шахсиятидаги эзгулик ёхуд ёвузликни билдирувчи лакмус қоғоз вазифасини бажаради. Асарда ҳаётнинг ўзидаги каби кўпчилик одам дарёга ҳеч нарса бермагани ҳолда ундан имкон қадар кўпроқ юлиб олишга интилиши ҳаққоний акс эттирилади. Айни вақтда дарё ва унинг бағридаги бойликларнинг мангулигини таъминлаш йўлида, демакки, эзгуликнинг тантанаси учун жонини тиккан шахслар ҳам борлиги ҳаётий тасвирланади. Романдаги қарорида собит, дарё ва унинг бойликларини сақлаш йўлида ҳеч нарсадан қайтмайдиган инспектор Тоҳир ана шундай жонкуяр шахсдир.

Маълумки, эзгулик осонлик билан амалга ошмайди. У кўнгил хотиржамлигидан бошқа нарса бермагани ҳолда ҳамиша кишидан катта қурбонликлар талаб қиладиган аъмолдир. Эзгулик қилиш осон ва қулай бўлганида ҳамма ҳам яхшилик қуршовида умр кечирган бўларди. Романда ўйлаб иш қиладиган, фикрида собит, қатъиятли Тоҳир учун эзгу амаллар қилиш қанчалар қимматга тушгани кўрсатилар экан, унинг бу йўлга бирданига ўз-ўзидан келиб қолмагани бутун мураккаблиги билан кўрсатилади. Ёзувчи бу жараённи батафсил тасвирлаб ўтирмай, констататив динамика усулидан фойдаланиб иш кўради: «Тоҳир… аста-секинлик билан, заррама-зарра, томчима-томчи… қалбидаги мутеликка монанд туйғуни ситиб чиқара бошлади… Ў, осон кечмади бу жараён, осон кечмади! Эҳ-ҳе, бунинг эвазига не-не қора кунлар тушмади бошига, не-не қарғишларга учрамади, не-не яқин жигарлари, қондош хешлари юз ўгириб кетишмади ундан! Ҳатто ёлғиз опаси… Алкаш эри ов ман этилган мавсумда бир қайиқ балиқ билан қўлга тушиб қолганида аввал оёқлари шишиб кетган опанинг ўзи эланиб келди… кейин… кимлар ақл ўргатишган, ноаён!.. …ягона бойлиги – болали сигирини етаклаб… Йиғлади… Ранги қорайиб кетган укасини кўндиролмаслигини англагач… кўз ёшларига кўмилганча судралиб қайтиб кетди… Жиянларнинг-ку, ҳалигача Тоҳирни кўрарга кўзлари, отарга ўқлари йўқ…». Инспектор шахсиятига хос етакчи хусусиятлар муаллифнинг ана шу тавсифида яққол намоён бўлади. Аслида ҳам пўлат оловда тоблангани янглиғ одам ҳам қийинчиликларда синалади. Эзгулик йўлидаги қийинчиликларга чидаш бериб, манфаат учун эътиқодига хиёнат қилмаган кишиларгина бундай синовлардан ўта олади. Тоҳирнинг ана шундай шахс экани бутун асар давомидаги турли воқеалар тасвири мобайнида аёнлашиб боради.

Тоҳирнинг шахсий ҳаётда омади келмаган: у севган қиз бошқага турмушга чиқади, кўнгилсиз бўлсада, уйланиб фарзанд кўрган, меҳрибонлик қилган аёли Жамила бировни қутқараман деб, дарёга чўкиб кетади. Энг ёмони ўзи хаёлига ҳам келтирмаган ва истамаган ҳолда Жамилани севган Бердиқулнинг ҳаётини синдириб, унинг қаттол душманига айланади. Ҳалол бўлгани, фойда эмас, бурчни ўйлагани боис бири икки бўлмайди, боши ташвишлардан чиқмайди. Лекин у эътиқодига хиёнат қилмайди, ҳалоллигича қолабилади. Ўлим келганда ҳам ҳақ йўлидан қайтмайди. Айни вақтда у – ғоят кўнгилчан ва меҳрибон одам ҳам. Тоҳир фақат дарёнинг, яъни эзгуликнинг душманларигагина аёвсиз. Унинг: «Катта дарёга муҳаббатнинг ёнида ҳамиша инсонга муҳаббат учун ундан ҳам каттароқ жой қоларкан…», – деган тўхтамида шахсиятига хос фазилатларни ҳаракатга келтириб турган одамий одамларга адоқсиз муҳаббатдай маънавий асос акс этган. Тоҳир дарёни қанчалик севса, унинг ёлғизгина ўғли Дилмурод онасини ютиб кетгани учун дарёни шунча ёмон кўриши билан ота ҳаётининг фожиа-вийлик даражасини янада оширади. Қаҳрамонга хос бу жиҳатлар романда ўта таъсирли ифодасини топган.

Асарда Абдуқаюм Йўлдошнинг инсон концепцияси ғоят ўзига хос йўсинда намоён бўлган. У бадиий тасвирда ҳар битта персонаж шахсияти ғоят хилма-хил маънавий иплардан тўқилган рангин мато эканидан келиб чиққан ҳолда иш кўради. Шу сабаб тимсоллар тасвирида турфа ранглардан маҳорат билан фойдаланади. Ўрни келганда қайд этиш керакки, ҳозирги ўзбек адабиётида инсонга шундай концептуал ёндашув тобора ёйилиб бормоқда.

Ёзувчи бир-икки енгил чизги билан бирор тимсолга хос асл қиррани яққол кўрсатиш маҳоратига эга. Чунончи, Тоҳир Рустам уюштирган туҳмат сабаб милицияга тушиб қолганда ўз нафси ва манфаатидан бўлак ташвиши йўқ бош инспектор Равшаннинг: «Бизда бегуноҳларга дело очишмайди», – деган гапи унинг ёнидагиларга бефарқ, ҳақни ноҳақдан ажратишга уринмайдиган ғариб ички оламини яққол кўрсатса, «Кескин гапиришга ўтдими, бу Меҳри холанинг таслим бўла бошлагани аломати эди…» ёхуд «Ичкаридан чиқиб келган Меҳри хола аввал Одинага, кейин Шарофатга қараб «уят» дегандай бетини чимчилади» тасвирлари ўзбек кайвониси табиатига хос бетакрор маънавий сифатларни акс эттиради. Ёзувчи тимсолларни деярли ҳеч қачон батафсил тавсифлаб ўтирмайди, балки хатти-ҳаракатлари орқали уларнинг табиатини кўрсатиб беришга уринади. Табиийки, бу ҳол тасвирнинг таъсир кучини оширади.

Қўлингиздаги романда одам деб аталмиш яратиқнинг ўта чалкаш ва мураккаб ички дунёси, унданда чигал руҳий олами, англаш ҳам, изоҳлаш ҳам мушкул қисмати бутун мураккаблиги билан акс эттирилади. Бир-бирини қаттиқ суйганларидан бола кўрмаётган бўлсаларда, ажралишни хаёлларига ҳам келтирмайдиган Дониёр ва Муқаддам; оилали Дониёрга кўнгил қўйгани боис бошқа одамга теголмай ўтириб қолган покиза Гўзалой; врачликдай касбни бойлик орттириш воситасига айлантирган уятсиз ва бузуқ Камол; орият-чил, ҳар қандай вазиятда ҳам гапида турадиган, аммо қайсар, жанжалкаш, шафқатсиз, ҳалолни ҳаромдан ажратавермайдиган, баъзан жоҳиллиги ёвузликка айланиб кетадиган Бердиқул; қилни қирқ ёрадиган даражада синчков терговчи Жавлон, қорнидан ўзга ташвиши йўқ Ҳамроқул, барча оналардай жонкуяр ва куюнчак Ҳикоятхон, барча оналардан ҳам фидойироқ Солиҳа эна, инсон кўнглига доир юксак туйғулардан холи, қуруқ ва зерикарли, лекин ўз ишининг устаси бўлмиш оқловчи Файзулла, Тоҳирни суйгани ҳолда ўқирманга номаълум сабабларга кўра зерикарли одам Файзуллага турмушга чиққан Гулноза, азбаройи ёшлигида Тоҳир кўнгил қўйгани учун Гулнозани ҳамон ёмон кўрадиган Зуҳра, янглиш коммунистик эътиқодга садоқати сабаб ҳаёти тушунарсиз издан кетган Ўктабр чол, унга фақат бой тадбиркорнинг ўғли деб қарашларидан уялиб, бойликка ҳам, муҳаббатга ҳам ўзи эришишга уринадиган Дилшод, Дилшодни ёқтиргани ҳолда уни пичинг ва қочириқлари билан қийнаб ҳузурланадиган Ноила, борингки, романдаги деярли барча тимсоллар ечилиши ўта қийин ҳаётий ва айниқса, руҳий изтироблар оғушида кўрсатилади.

Айниқса, романдаги Бердиқул образи ўзининг чигал тақдири, маънавий қиёфасини ташкил этган ахлоқий сифатларнинг аралаш-қуралашлиги, тақдирининг фожиавийлиги билан алоҳида ажралиб туради. Бундай кишиларга баҳо бериш ғоят мушкул, уларни тушуниш имконсиз. Асарда кайфиятининг етовида юрганидан исталган дақиқада қарорини ўзгартириши мумкин бўлган, эзгу мақсадга эзгу воситалар билан бориш кераклигини тан олмайдиган беқарор шахснинг қонсиз фожиаси ёзувчи томонидан бутун мураккаблиги билан кўрсатилади. Бердиқулнинг маънавий олами ўзаро келиштириб бўлмайдиган турли хулқий тўқималардан ташкил топган. У – дадил, сўзидан қайтмайдиган, адолатпарвар, қасд қилган ниятига эришмаса тинчимайдиган йигит. Аммо ўзгани тинглаш ва тушунишга уринмаслик ҳамда ўжарлик бу шахснинг энг катта нуқсонидир. Шу сабаб Бердиқулнинг қисқагина умри адоқсиз ғалвалар ичида кечади.

Ёзувчи Бердиқул табиатидаги ҳар бир товланишни мантиқий ва руҳий жиҳатдан чуқур асослашга эришган. Тимсол ички динамизмининг ҳар бир босқичи теран ҳис этилгани образ тасвирининг максимал даражада ҳаётий ва таъсирли чиқишини таъминлаган. Асарнинг бошида ҳеч қандай гап-сўзсиз Тоҳирга ташланиб, уни калтакламоқчи бўлганида Бердиқул ўзини суюклиси учун курашаётган ошиқ ҳисоблайди. Лекин суюклини севишгина етарли бўлмай, унга севилиш ҳам кераклигини ҳисобга олмаган йигит Тоҳир билан Жамиланинг тўйи куни маст бўлиб жанжал чиқарганда ва оқсоқолларнинг ишораси билан йигитлар уни молхонага қамаб қўйишганда, у суйганидан айрилган жабрдийда эди. Аламидан маст бўлиб, бировларни уриб майиб қилиб қамалиб кетганида эса аламзадага эврилганди. Қамоқдан чиққач, унга атай бирор ёмонлик қилмаган Тоҳирга панд бериш учун Самад ва Қаҳҳор сингари қонунбузар кимсаларни ҳимоя қилиб, инспекторнинг қайиғига ўт қўйганида у чинакам жиноятчи бўлади. Рустамнинг тарафига ўтиб, Тоҳир мени уриб оғир ярадор қилди деб, ёзиқсиз инспекторга туҳмат қилиб касалхонага ётиб олганида у ёвуз кимсага айланади. Персонаж табиатидаги мутлақо қарама-қарши жиҳатлар унинг гўё Тоҳир етказган жароҳат учун милицияга шикоят қилмаслик эвазига Гулнозадан пора ундириш ниятида айтган: «Ўзингни ўйламасанг, яқинларингни ўйларкансан. Онангни… Шунақа гаплар. Лекин мен бу гапларни сизнинг раҳмингизни келтириш учун айтмадим. Сиз ҳозир мени сотиб олишга уриняпсиз. Мен бўлса ўзимни қимматроқ сотишга ҳаракат қилаяпман. Бу бизнес, холос. Айтиб қўяй, савдомиз келишса-келишмаса то бу дунёда тирик эканман, мени бебахт қилган, фариштадай қизнинг умрига зомин бўлган Тоҳирни тинч қўймайман», – деган гапларида яққол намоён бўлади.

Шахс руҳияти мантиғига зуғум қилмаган адиб кўп ўринларда Бердиқулда ҳеч қачон йитмайдиган инсоний сифатлар ҳам борлигини кўрсатишдан қочмайди. Бердиқул иши битмаган бўлсада, сўзида туриб, ҳайдовчи йигитга қўчқорини бериб юбориши; Самадга олганидан кўпроқ пул қайтариши; онасини операция қилдиришга астойдил уриниши; Тошнинг абгор аҳволини кўриб, ўзини чув туширган бўлсада, жазоламагани; Рустамнинг асл мақсадини билгач, Дилшоднинг ўрнига уни ўлдириши, хиёнатчи Мансурни жазоламоқчи бўлган ўринлар тасвирида табиатидаги эзгу жиҳатлар бўртиб кўринади. Бердиқулга ўхшаш табиатга эга кишиларнинг эртанги кунини башорат қилиб бўлмайди. Чунки уларнинг тутумлари мантиққа эмас, балки кайфиятга боғлиқ бўлади. Кайфият эса ўзгарувчан ва тушунарсиздир. Бердиқул сингари ижтимоий-маънавий мезонларни тан олмайдиган шахслар – ҳар қандай жамиятга бегона. Унинг айнан эшкаксиз қайиққа чиқиб, дарё оқими бўйлаб кетиши ҳам рамзий маънога эга. Улар ҳаёт дарёсида эшкаксиз қайиқдаги йўловчи каби оқим ихтиёрида юрига маҳкум шахслардир.

Абдуқаюм Йўлдош романда ҳар бир персонаж руҳиятига хос қирраларни маҳорат билан тасвирлай олган. Чунончи, меҳрибон ва самимий қиз Гўзалойнинг янгалари унинг қариқизлигини ғийбат қилишаётганини тасодифан эшитиб қолгандаги ҳолатининг «Эшикдан отилиб чиққанча энтикиб-энтикиб нафас олаётган, вужуди терак баргидай дир-дир титраётган қизнинг мижжаларига аламнинг аччиқ ёшлари қалқиб чиқди…» тарзидаги тасвири аниқ ва таъсирчанлиги билан диққатга лойиқ. Шафқатсиз, тезоб, ўрни келса, талончилигу қотилликдан ҳам қайтмайдиган Бердиқулнинг онаси саратон касалига йўлиққанини билгандаги ҳолатининг: «Бердиқул маст одамдай гандираклаб хонадан чиқди, дарвоза томон юрмоқчи бўлди, аммо бунинг ўрнига бўмбўш молхонага кирди-ю, пичан устига қулади. У ёқасини маҳкам тишлаганча титраб-қақшаб, овозини чиқармасликка уринган ҳолда гавдаси силкиниб-силкиниб бўзлаб юборди: Энажон… энажон…» йўсинидаги ифодаси тасвирида онасини чинакам суйган ўғил руҳияти ҳаққоний кўрсатилган. Сулув хотинини ўринсиз қизғанаверадиган, ўта рашкчи Дониёр руҳий ҳолатининг: «Кўнгил – душман. Айниқса, хотининг чиройли бўлса… Бўлмаса неча марта ўзини тергашга уринди, «Рашк – ишончни ҳақорат қилади. Ана, Отелло ҳам ишончсизлик қурбони бўлган» ёинки «Ишонолмаслик – ўзлари ишончдан маҳрум кимсаларга теккан касаллик» қабилидаги ҳикматли гапларни… ёдлашга, …уларга амал қилишга уриниб кўрди. Аммо воқелик игнаси теккан заҳоти буларнинг ҳаммаси совун пуфагидай «пақ» этиб ёрилади-ю, яна ҳаммаси бошидан бошланади…» шаклидаги тасвири шу персонаж хатти-ҳаракатларини англаш калитига айланади. Асарнинг бошқа бир ўрнидаги «Эрини кўрган Муқаддам адойи тамом бўлди: ранги қув ўчиб, бутун вужуди қалтираб кетди» шаклидаги тасвирда, негадир, хўжайини олдида ҳамиша ўзини айбдор сезадиган ўзбек аёли табиати ёрқин намоён бўлади. Ёхуд ҳиссиз майдакаш эрига кўнгилсиз, имкон топса, ундан ажралмоқчи бўлган Гулнознинг қизига: «Ошни тирик қилма, аданг ётиш олдидан газ сув ичса кечаси безовта бўлади» тарзидаги гапи ўзбек аёлига хос бўлган азалий жонкуярлик, ҳатто, ёқтирмасада, болаларининг отасига бўлган аёвли муносабатнинг ғоят теран илдизларга эгалигини кўрсатиши жиҳатидан тенгсиздир.

Асарнинг кўп ўринларида А. Йўлдош тилнинг ифода имкониятларидан ғоят усталик билан фойдаланиши кўзга ташланади. Дилобар билан Жавлон, Муқаддам билан Дониёр, Дилшод билан Ноила, Ўктабр чол билан Турғунбой ота муносабатлари тасвирида ўзбек тилининг киноя, пичинг, кесатиқ сингари сифатларга, чуқур тагмаъноларга эга экани бор бўйича кўринади. Қуйидаги суҳбат тасвири фикримизга далил бўла олади:

«Муқаддамнинг эси чиқиб кетди:

– Вой ўлай! Нима бўлди? Муштлашдингизми?

Дониёр …юзини яширди:

– Йўқ. Йиқилиб тушдим.

– Кўриб турибман, жуда муваффақиятли йиқилибсиз. …Ўзиям аввал роса мўлжаллаб туриб, кейин йиқилгансиз шекилли, а? »

Кўп йиллик азобли кутишлардан сўнг эндигина юкли бўлган нурдай пок Муқаддамнинг Толян тажовузидан кейин ўзини ўлдирмоқчи бўлгандаги ҳолатининг: «Туйқусдан сумкадаги қўл телефони жиринглаб қолди. Чўчиб кетган Муқаддам атрофга аланглади ва ҳеч ким йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, қўлларини буюк бир меҳр билан қорнига қўйганча, аччиқ кўз ёшларига ғарқ бўлган кўйи буюк муҳаббат билан шивирлади:

– Дадаси… дадажониси… Болам… болажоним…

Жувон мана шу ҳолида, қўлларини қорнига қўйган кўйи, узлуксиз жиринглаётган телефонини ҳам эшитмай, дувиллаб оқаётган кўз ёшларини артмасдан бир-бир босганча негадир бирдан бўтана тус олган дарё қаърига кириб бораверди, бораверди… Оқар сув аввал Муқаддамнинг тиззасигача келди, кейин кўкрагигача… Ногоҳ шиддат билан оқаётган сув ости оқими жувоннинг оёқларига урилди. Муқаддам тойиб йиқилди ва ҳеч бир қаршилик кўрсатмасдан, аста-секинлик билан чўкаверди… Дарё икки жонни ўз бағрига олди… » Бу тасвирдаги ҳар бир сўзгина эмас, балки тиниш белгилари ҳам бегуноҳ ўлимга маҳкум этилган одам фожиасини барча қирралари билан кўрсатишга хизмат қилдирилган. Чунончи, дарёнинг «бирдан бўтана тус олган»и ҳам бежиз таъкидланмаган. Ҳаётнинг адолатсизлиги, одамларнинг чегарасиз ёвузлиги тиниқ сувли дарёнинг бўтаналашувига сабаб бўлади. Бундай лойқалик ўқирман руҳиятигада кўчади.

Ёзувчининг ушбу романни ёзишдан кўзда тутган бош нияти Турғунбой отанинг Дилмуродга айтган қуйидаги гапларида намоён бўлган дейиш мумкин: «Она дарё минг, миллион йиллардан бери тўхтамай оқаяпти. Худо хоҳласа яна минг, миллион йиллар тўхтамай оқади. Биз йўқ эдик, Дарё бор эди. Биз келдик, Дарё бор. Биз ўтамиз, Дарё қолади. Дарёмиз худди ҳаёт каби абадий. У неча-неча минглаб, юз минглаб инсонларга жон бахш этди, сувга зорларнинг ташналигини қондирди, саҳроларни гулистонга айлантирди, яна бағрида айнан сен, мен учун балиқларни парваришлайди, уларни бизга тақдим қилади. Дарё бизнинг беминнат онамиздай меҳрибон, ғамхўр. Шунинг учун биз уни Она дарё деб атаймиз. У тириклик ибтидоси. Унинг интиҳоси йўқ». Кўринадики, бу ўринда дарё – ҳаёт мангулиги ва эзгулик барқарорлигининг тимсоли. Дарё истиқбол сари элтувчи тинимсиз ҳаракатнинг рамзи сифатида барча хайрли юмушларга хамиртурушлик вазифасини бажарадиган омил. Одамга хос асл жиҳатлар унга муносабат йўсинида намоён бўлади. Ҳаётга, одамга, эзгуликка муҳаббат дарёга меҳр кўрсатишдан бошланади.

Шунингдек, асарда одам даврни яратгани янглиғ давр ҳам одамнинг нафақат турмуш йўсини, балки руҳият дунёсигада таъсир кўрсатгани Турғунбой отанинг қизи Гулноза билан, Гулнозанинг эри Файзулла билан, Малика, Муштарий ва Ноилаларнинг Дилшод билан, Муҳиддинбойнинг Аббос билан муносабатлари тасвирида яққол намоён бўлган. Бу шахсларнинг муносабат йўсинлари нафақат ярим аср, балки ўн беш-йигирма йил олдин ҳам ўзбеклар учун нотабиийгина эмас, балки уят саналарди. Яъни, она ҳаёт бўла туриб, ота қизининг куёвига кўнгилсизлиги ҳақида сўзлашмасди; қанчалик ўктам бўлмасин, аёл қачондир севган кишиси учун эридан сўроқсиз миниб юрган машинасини сотиб, пулини сарф қилолмасди; ўзбек қизлари куёвликка талабгор йигитлар билан бунчалар эркин муносабатда бўлишмасди; уйдаги бўй қизнинг отаси дўсти билан бўлсада уни эрга бериш борасида асардаги каби очиқ гаплашолмасди ва ҳ.к. Бугун эса, уларга биз қандай баҳо беришимиз, яъни маъқуллаш ёки инкор қилишимиздан қатъи назар, бундай тафаккур тарзи ва руҳият йўсини миллий миқёс касб этиб бормоқдаки, романда айни жиҳат ёрқин акс этганини таъкидлаш лозим. Асарнинг мақташга лойиқ яна бир қанча жиҳатлари борки, улар ўқиш асносида англаб олинишига умид қиламиз.

Айтиш керакки, шунча ютуқлари билан бир қаторда романда ўқирманни унчалик қониқтирмайдиган жиҳатлар ҳам йўқ эмас. Жумладан, деярли барча персонажларнинг руҳият олами индивидуаллаштирилгани ҳолда уларнинг тилига ўзига хослик беришга етарлича эътибор қилинмаган. Деярли барча қаҳрамонларнинг тили муаллиф тилидан сезиларли фарқ қилмайди. Шунингдек, Тошкентда врачликка ўқиган Гулнозанинг отаси ва Ўктабр ота касал бўлиб қолгандаги ҳолати тасвири профессионал тиббиётчининг тутумига мутлақо ўхшамайди. Айниқса, Тоҳирга туҳмат қилаётган Бердиқулнинг жароҳати қанчалик даражада эканини врач сифатида аниқлашга уринмагани ҳам тимсол табиатига мувофиқ эмасдай. Ўктабр чолнинг отаси Мэлс Мэлсович тарзида номлангани ҳам ишончсизроқ чиққан. Ёзувчи ёлғон эътиқодга эргашишнинг суяк суришини, миллат тозалигига эътиборсизликнинг ёмон оқибатларини кучайтириб кўрсатиш ниятида сохталикка йўл қўйгандай. Негаки, 1940 йилда уч ёшларда бўлган Ўктабр чолнинг отаси Мэлс деб аталганига ишониш мумкиндир, лекин унинг отасининг ҳам оти Мэлс бўлиши мантиққа унчалар мувофиқ келмайди. Зеро, нафақат XIX аср охирлари, балки ХХ юзйилликнинг 30-йилларигача ҳам бу тўртала «доҳий» ўзбекларга деярли нотаниш эди.

Нима бўлганда ҳам Абдуқаюм Йўлдошнинг «Дарё» романи муаллифнинг улкан истеъдоди, қайноқ меҳри, заҳматли меҳнати натижасида дунёга келган бадиий жиҳатдан бақувват, қизиқарли ва ўқишли асардир. Унда дарёли юртда яшашга лойиқ чинакам одам бўлиш учун одам бўлиб туғилишнинг ўзигина етарли эмаслиги, балки ҳар бир шахс одамийлик учун курашнинг азобли ва мушкул йўлини босиб ўтиши кераклиги маҳорат билан таъсирли тасвирлаб берилган.

Қозоқбой ЙЎЛДОШ