Kitobni o'qish: «Саха фольклора»
КИИРИИ ТЫЛ
Күндү ааҕааччы, эн саха омук тылынан уус-уран айымньытын хомуурунньугун арыйдыҥ. Кинигэҕэ норуоппут үйэлэргэ муспут барҕа баайа – фольклора тус-туспа жанрынан наарданан киллэриллибит. Хас биирдии жанр тус-туспа аналлаах, үөрэтэр-уһуйар суолталаах.
Таабырын оҕо аймах өйө-санаата сайдарыгар, тыла-өһө тобулларыгар, төрөөбүт тылынан саҥарарыгар олук уурар олус туһалаах жанр. Ордук кыра саастаах оҕо сөбүлээн истэр, таайа сатыыр. Маныаха төрөппүт эбэтэр иитээччи оруола улахан: кини таабырыны оҕо сааһыгар сөптөөх гына талан, кырачаан дьону төрөөбүт тылын эйгэтигэр киллэрэргэ дьулуһуохтаах.
Омук сүүһүнэн сылларга чочуйбут, сытыылаабыт ох тыла – өс хоһооно. Бу жанр киһи саҥатын байытар, мындыр өйдөөх, тобуллаҕас толкуйдаах буоларга үөрэтэр. Өс хоһооно киэҥ өйдөбүлү, олох араас түгэнин аҕыйах тылынан чаҕылхайдык этэн кэбиһэр.
Саха омук остуоруйатын уратыта диэн сороҕор ис хоһоонунан өс номоҕор чугаһыыр буолуон сөп, атын омук остуоруйатыттан киирии сабыдыал эмиэ баар. Остуоруйа курдук умсулҕаннаах, абылаҥнаах жанры оҕону, ыччаты иитиигэ, үөрэтиигэ, сайыннарыыга дьиэ кэргэҥҥэ, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киэҥник туһанаргытыгар сүбэлиибин.
Чабырҕах – биһиги омукпут биир ураты тылынан уус-уран айымньыта. Билиҥҥи саха киһитэ ылбычча өйдөөбөт тыла-өһө быдан былыргыттан ситимнээх уонна дириҥ силистээх. Манна саха мындыр өйө, ис санаата, былыргы тыл уустук уратыта элбэх бэлиэ быыһыгар саталлаахтык кистэммит, кэнэҕэһин ол кистэлэҥи кэнчээри ыччат арыйыаҕа, өбүгэтин ситимин тутуоҕа. Кэлиҥҥи кэмҥэ ыччат аныгы, ол эбэтэр өйдөнүмтүө тыллаах-өстөөх, хоһооннуҥу киэптээх чабырҕаҕы сэргиир уонна толорор буолан эрэрин бэлиэтиибин.
Саха киһитэ алгыһы үйэлээх үгэһин, сиэрин-туомун кытта ситимнээн өйдүүр. Кини алгыһы ыһыахха Үрдүк Айыыларга, иччилэргэ, аллараа дойду ааттаахтарыгар сүгүрүйэригэр, олох-дьаһах үгэстэригэр, ол иһигэр ойуун кыырыытыгар эмиэ, туттар. Жанр сүрүн анала дьон-сэргэ сырдыкка, кэрэҕэ, ырааска дьулуһарыгар туһулуура буолар. Маны таһынан саха омук үйэлэргэ муспут билиитин, үөрэҕин уонна үөрүйэҕин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиигэ сүдү суолталаах.
Ханнык баҕарар омук олоҕун-дьаһаҕын, билбит-көрбүт кистэлэҥ билиитин уус-уран тылынан кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэргэ дьулуһара. Ол норуокка кэпсээн, сэһэн, үһүйээн, онтон номох буолан үйэттэн үйэҕэ салҕанан бара турара. Хомуурунньукка киирбит үһүйээн, номох холобурдарын ааҕыахха, үөрэтиэххэ, чинчийэр үлэҕэ туттуохха сөп.
Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуламмыт, онон ким баҕарар ааҕарыгар судургу, өйдөнүмтүө буоллун диэн сорох эргэрбит тыллар, этии тутуллара эрэдээксийэлэнэн бэриллибиттэр. Түмүктээн эттэххэ, оҕо-ыччат дьоҥҥо, төрөппүккэ, иитээччигэ, учууталга, чинчийээччигэ, фольклору сэргээччигэ олус туһалаах хомуурунньук бэлэмнэммит.
Людмила Степановна Ефимова,филология билимин дуоктара,М.К. Аммосов аат. ХИФУ култуура үөрэҕинхаапыдыратын сэбиэдиссэйэ
Айылҕа
Аан дойду атыыра кистиир үhү, улуу дойду oҕyha мөҥүрүүр үhү. (Этиҥ)
Айаҕын аттаҕына уот күндээрэр, тииһин хабырыннаҕына – таас хайалар дэлбэритэ бараллар үһү. (Этиҥ, чаҕылҕан)
Айыы уола көмүс курунан далбаатыыр үhү. (Чаҕылҕан)
Ардах кэнниттэн алаарар баар үһү. (Кустук)
Атаҕа суох да сүүрэр. (Өрүс устара)
Байҕал балыга оонньообут үһү. (Дьүкээбил)
Байҕалга сэттэ манньыат тимирэн сытар үhү. (Үргэл)
Балаҕан үрдүгэр кэлтэгэй хамыйах сытар үhү. (Ый)
Балаҕан үрдэ барчанан сабыллыбыт. (Сулустаах халлаан)
Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки көрдөхтөрүнэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар үһү. (Күн)
Кинитэ суох дьон өлүөх этэ. (Уу)
Көмүс чаһы утуйдаҕына, алтан чаһы барар үһү. (Күн уонна ый)
Күн анныгар күлүгэ да көстүбэккэ күүһүргүүр баар үhү. (Тыал)
Күн кыыһын күөх солко былаата көҕөрөр үhү. (Халлаан сырдыыра)
Кыната суох да көтөр. (Былыт)
Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар. (Күн)
Сайын саҕынньах кэтэр, кыһын устан кэбиһэр баар үhү. (Тыа)
Сүгэтэ суох муосталаммыт баар үһү. (Муус)
Таҥаһын биир сылга түөртэ уларыттар баар үһү. (Сир)
Туохтан да тутааҕа суох ыйанан турар баар үһү. (Ый)
Тыа устун иһэн лабааны таарыйбат, муора устун иһэн долгуну хамсаппат. (Күн сардаҥата)
Тыаһа суох саба барыйан кэлэр баар үhү. (Түүн)
Хараҥаны сырдатар баар үһү. (Ый)
Улаҕата-уһуна биллибэт улуу муора баар үһү. (Халлаан)
Улуу куйаар кыыһа солко курдаах үһү. (Кустук)
Үөскээбитин өрүү өйдөөбөт, сыттым диэн сынньаммат, утуйдум диэн уута хаммат Сүҥ Хаантан төрүттээх түүн бараан Ийэ хотун баар үhү. (Сир)
Үтүө киһи сылга биирдэ киэргэнэр үһү. (Тыа)
Ыраахтааҕы кыыһа солко былааты быһыта тардан быраҕаттаабытын бар дьон барыта туһанар үһү. (От-мас)
Эргэл-дьэргэл эккирии турарын ким да булан-тутан ылбат үhү. (Дьэргэлгэн)
Киһи, эт-сиин
Аан дойдуга саамай күүстээх кимий? (Киһи)
Аттаммат даҕаны, оҕустаммат даҕаны, кыната да суох, aтaҕa да суох – ханна да тиийэр баар үhү. (Киһи санаата)
Атырдьах үрдүгэр тымтай, тымтай үрдүгэр мээчик, мээчик үрдүгэр ойуур. (Киһи атаҕа, баһа, көхсө, баттаҕа)
Икки маҥан атыыр өлөрсөн эрэллэрин кугас биэ кэлэн быыһыыр үhү. (Тиис икки, тыл икки)
Икки саарба атахтаһан сыталлар үһү. (Хаас)
Икки хайа икки ардыгар саһыл мөхсөр үһү. (Тыл)
Икки чыычаах көтөөрү өндөҥнөһөллөр да, хайалара да көппөт үһү. (Кулгаах)
Ини-бии бииргэ төрөөн баран бэйэ-бэйэлэрин көрсүбэттэр үһү. (Киһи харахтара, кулгаахтара)
Күн сиригэр туохтан да күндү туох баарый? (Ийэ)
Кыһыннары үүнэр мастаах тумул баар үһү. (Төбө)
Кэккэлэһэ иһэр да, суола суох. (Күлүк)
Луук мас иһэ тоҥмот үhү. (Киһи силиитэ)
Муус түннүгү сүкпүт оҕолор ханна баҕарар сырсаллар. (Тарбахтар, тыҥырахтар)
Отут киһи олорпот бадьыр көмүһэ баар үhү. (Кыра оҕо)
Сааһар биирдэ кэппитэ алдьаммат таҥас баар үһү. (Тирии)
Сарсыарда олорор, күнүс сүүрэр, киэһэ тайахтанар. (Оҕо, улахан киһи, оҕонньор)
Сиэмэтэ да суох үүнэр. (Баттах)
Сырсаллар, сырсаллар – хайалара да куоппат үһү. (Атахтар)
Туппат гынан баран тардыһар баар үhү. (Киһи кэлэҕэйэ)
Түргэнтэн түргэн баар үһү. (Санаа)
Түүлээх хааһах иһигэр хостоотор да бараммат мал баар үһү. (Өй)
Уокка кэбистэххэ – умайбат, ууга кэбистэххэ – тимирбэт, быһаҕынан кыһыйдахха – арахпат баар үhү. (Киһи аата)
Уон оҕо биир көлүйэни ураҕастыыр үһү. (Кыламан)
Xамсыыр харамай
Aҕыc атахтаах араллаан бухатыыр баар үһү. (Оoҕyй oҕyc)
Албын оҕонньор арбаҕаһа аатырбыт үһү. (Саһыл)
Алдьархай уола хааннаах бэргэһэлээх үһү. (Тоҥсоҕой)
Быыкайкаан сүөһүчээн сүүс көмүс манньыаты сүгэ сылдьар үһү. (Собо)
Икки ураа лаҥкыр муостаахпын да, орто дойду oҕyһa буолбатахпын, aҕыc адаар атахтаахпын да, аан дойду атыыра буолбатахпын, көхсүбэр өрбөхтөөхпүн да, улуус умнаһыта буолбатахпын. (Таракаан)
Ким бэйэтин саҕа сибиниэһи соһоруй? (Кымырдаҕас)
Ким иккитэ төрүүрүй? (Көтөр кынаттаах)
Ким кыһын ойуурга аччык кэрийэ сылдьарый? (Бөрө)
Көппөх тэллэхтээх баар үһү. (Баҕа)
Куорсуна суох да, муҥура суох суруйар баар үһү. (Мас үөнэ)
Куттанара эрэ куоска, мананара эрэ мааска, соһуйара эрэ сохсо, чачайара эрэ чааркаан. (Кутуйах)
Кытай кыргыттарын кыптыыйдарын тыаһа кыһырҕаан иһиллэр. (Аһыҥалар)
Кыыс оҕо сонун тэллэҕэр бэчээттээх үһү. (Кырынаас)
Кэллэрбин эрэ кэпсиэм, төннөрбөр төрүт саҥарыам суоҕа диир баар үһү. (Кэҕэ)
Наахара оҕонньор алтан харахтаах үһү. (Улар)
Ньаассын лааппылаах, тойоннуур торуоскалаах уордаах ыраахтааҕы баар үһү. (Тигээйи)
Ойуурга ойуулаах сонноох оҕолор бааллар үһү. (Моҕотой)
Орто дойдуга кэлэн баран, саҥата суох төннөр баар үһү. (Лыах)
Сир анныгар итии болгуо сытар үһү. (Эһэ)
Соҕуруу дойдуттан кырбас эт кыырайан кэлэр үһү. (Кус)
Сүгэ-балта бастаах килбэҥ-халбаҥ баар үһү. (Тэмэлдьигэн)
Сытыы тумустаах өрүөл кыыл күнү-ыйы бүөлүү көтөр үһү. (Кумаар)
Тииттэн тирэхтээх тиҥсирики сүүрүк баар үһү. (Тииҥ)
Тэнтик-мунтук хаамабын, тэлиэс-былаас дайбыыбын да, мин кэллэхпинэ, дьон бары үөрэ-көтө көрсөллөр, мин кэлбиппин кэпсэтэллэр. (Тураах)
Халлааҥҥа тиийэр тумустаах, икки күкүр таас кынаттаах барылыыр бар өксөкү кыыл, илин диэкиттэн кэлэн, тумулга иҥэн хаалар үhү. (Бырдах)
Ырыалаах-тойуктаах Ырыа Ыгдаанай баар үһү. (Сахсырҕа)
Элээрбэ эрэхсин эккэ иҥсэлээх үһү. (Мохсоҕол)
Туттар сэп-сэбиргэл
Аҕыс уон арыалдьыттаах, тоҕус уон доҕуһуолдьуттаах, сэттэ уон сирдьиттээх ытык ыадалыма эмээхсин баар үһү: урууга кэтэр оһуордаах сонноох, ыһыахха кэтэр ыллыктаах сонноох. (Муҥха)
Аҕыс тиистээх адаар мас баар үһү. (Кыраабыл)
Биир биэ сэттэ кулуннааҕыттан, кистээтэҕин аайы, биирдии кулуна баран иһэллэр үһү. (Ох саа, оноҕос)
Далай иһигэр даркы уоруйах баар үһү. (Туу)
Дуга курдук токуркайбын, сайын ходуһаҕа дьаарбайабын, кыһын көхөҕө ыйанабын диир баар үһү. (Хотуур)
Ийэтэ иҥэрсийэ хаалбыт, оҕото ойон хаалбыт. (Саа эстэрэ)
Икки сыгынньах оҕо ытаһа-ытаһа сырсар үһү. (Хайыһар)
Икки төгүрүктээх, биир тоһоҕолоох баар үһү. (Кыптыый)
Икки тутардаах, икки уһуктаах, ортотугар тоһоҕолоох баар үһү. (Саптаах иннэ)
Ким бэйэтин иһигэр таҥастааҕый? (Чүмэчи)
Көҕөччөр ат сүүрбүт да, суолун хаалларбатах. (Тыы)
Кулуна бара турбут, ийэтэ иҥэрсийэ хаалбыт үһү. (Буулдьа)
Мөҥүрүү-мөҥүрүү уокка киирэр oҕyc баар үһү. (Күөт)
Оҕонньор уотунан, салгынынан аһылыктанар үһү. (Саа)
Oттооҕop эрэ улахан буолан баран, oҕycтaaҕаp бөҕө баар үһү. (Өтүү)
Сири аннынан нэлэмэн уоруйах сылдьар үһү. (Илим)
Суолга киирбэт Суодьаах баар үһү. (Киһи тайаҕа)
Сытан эрэ күүстээх баар үһү. (Харчы)
Сэттэ харахтаах маҥан таба баар үhү. (Сиэркилэ)
Уон киһи бэргэһэтэ биир үһү. (Сүүтүк)
Халлаантан хара суор хаһыытаабытынан хап гына түспүтүгэр, ымыйалаах кымыс быччас гына түспүт. (Анньыы, ойбон)
Хара ынах хаптаһыны хайа салаабыт үһү. (Эрбии)
Дьиэ-уот, тиэргэн
Ат анала тугуй? (Сэргэ)
Биир байтаһын биэ иһигэр алтан дьааһык баар үhү, ол дьааһык иһигэр Аллан чакыыра баар үhү, ол чакыыр иһигэр ooҕyй oҕyc ситимэ баар үhү. (Оhox, ohox иһэ, чох, күл)
Ийэлэрин толору аһаттахха – кыргыттара балаҕан үрдүгэр тахсаллар, уолаттара халлааҥҥа көтөллөр. (Ийэ – оһох, кыргыттара— кыым, уолаттара – буруо)
Иннинэн-кэннинэн тэбиэлэнэр эмньик кулун баар үһү. (Аан)
Кэтит-кэтит Кэтириинэ, суон-суон Суоппуйа, уһун-уһун Огдооччуйа баар үhү. (Аан, ohox, ohox буруота)
Моҕол дьахтар үс курдаах үhү. (Уpaha)
Супту аһыыр да, хаһан даҕаны тот буолбат. (Оһох)
Таһырдьа маныыһыт, аара ырыаһыт, иһирдьэ күндүһүт баар үhү. (Сэргэ, xaлҕан, остуол)
Түөрт оҕо биир бэргэһэлээх үһү. (Остуол)
Улуу кыыл бүөрүнэн хайаҕастаах (баастаах) үһү. (Түннүк)
Хотун дьахтар тус илин диэки көрөн, нэлэйэн олорон, аһын тараана олорор үhү. (Оhox)
Ытык атыыр ааҥнаабыт суола сүппэт үһү. (Дьиэ онно, өтөх)
Эмээхсин сарсыарда аайы дьиэҕэ эккириир. (Миинньик)
Ас-үөл
Apaҕac биэттэн тураҕас кулун төрүүр. (Уҥуохтан хоргун тахсара)
Биир көһүйэҕэ быһаҕаһа уулларыллыбыт арыы, быһаҕаһа сиикэй арыы баар, былаатахха да холбоспоттор. (Сымыыт, сымыыт уohaҕa)
Биир оҕону элбэх киһи илиилэригэр кэриччи ылаллар, баһыттан уурууллар. (Кымыстаах чороон)
Буут тууска да бустар, тууһа биллибэт муунта эт баар үhү. (Сымыыт)
Күндү уулаах, күндүөбэй балыктаах алаас баар үhү. (Хобордоохтоох алаадьы)
Кытаанах да таас буолбатах, маҥан да хаар буолбатах баар үһү. (Саахар)
Уу да буолбатар убаҕас, хаар да буолбатар маҥан, уокка уурдахха суорҕаннанар, сөрүүҥҥэ уурдахха бүрүөлэнэр. (Үүт)
Ууга төрөөбүт, ууттан куттанар баар үhү. (Туус)
Таҥас-сап, киэргэл
Арҕаа халлаан муннугар аҕыс туспалаах нам кыыл баар үһү. (Сыалдьа)
Биир тураах оҕотун хоно-хоно баттыыр үһү. (Бэргэһэ)
Буур тайах муҥур уйаҕа кыстаабыт үһү. (Этэрбэс, атах)
Илин хайа икки арҕаа хайа икки ыпсыбыт үһү. (Киһи сонун тимэхтэнэрэ)
Кэлтэгэй балаҕаҥҥа Кэркэс күтүөт күтүөттээн олорор үһү. (Ытарҕа)
Модун киһи мутук курдаах үһү. (Биһилэх)
Муҥнаах киһи мутук курдаах, таҥнаах киһи талах курдаах үһү. (Биһилэх, кур)
Сааһын тухары дьааҥы төбөтүгэр олохтоох Нахтаахаан оҕонньор баар үһү. (Бэргэһэ)
Сэттэ тулаайах оҕо күнүһүн бииргэ хоноллор, түүнүн арахсан хаалаллар үһү. (Тимэх)
Тараҕай оҕонньоттор дьиэҕэ киирбиттэр да, тараҕайдара таһырдьа хаалбыт. (Биэтилэ, тимэх)
Түөрт оҕо биир хоспохтоохтор, оттон биир оҕо биир хоспохтоох үһү. (Үтүлүк)
Хайа үрдүгэр хаҥыл бөҕө мөхсөр үһү. (Муостаах бэргэһэ)
Хара тыһаҕас баҕананы төгүрүйэ сүүрэр үһү. (Моойторук)
Үтүө эр киһи үс сирэйдээх үһү. (Намыаска)
Элкэнэ эмээхсин эйэҥэлик кийииттээх үһү. (Ытарҕа)
Күн-дьыл, бириэмэ
Биир тиит отут мутуктаах үһү. (Ый хонуга)
Ким да кинини күһэйбэт, бэйэтэ кэлэр-барар үһү. (Күн-дьыл)
Киһи сылайбакка түүннэри, күнүстэри барар үһү. (Чаһы)
Куулаҕа отут хабдьы, халдьаайыга сэттэ бочугурас баар үһү. (Ый, нэдиэлэ)
Саҥата суох дьыл хонугун ааҕар баар үһү. (Халандаар)
Сэттэ сымыыттан биирдэрэ кыһыл көмүс үһү. (Баскыһыанньа)
Туут балык сэттэ кэрчиктээх үһү. (Нэдиэлэ күннэрэ)
Уон икки салаалаах, биэс уон икки мутуктаах, үс сүүс алта уон биэс туораахтаах биир тоҥ харыйа баар үһү. (Төгүрүк сыл)
Үөрэх, үөрэнэр тэрил, сурук-бичик
Аан дойдуга туохтааҕар да күүстээх туох баарый? (Үөрэх)
Атаҕа суох – хаамар, кыната суох – көтөр, тыла суох кэпсиир баар үһү. (Сурук)
Илиитэ, атаҕа суох да буоллар, барыга үөрэтэр. (Кинигэ)
Отой тыла суох окур-бокур оҕолор кэккэлэһэн эрэ турдаллар кэпсээбитинэн бараллар. (Буукубалар)
Саҥарбатар даҕаны аан дойду араас сонунун кэпсии олорор баар үһү. (Хаһыат)
Сирэйэ үрүҥ да, санаата эриэн баар үһү. (Сурук)
Сүүсчэкэ бырааттыылар бииргэ тиһиллэ сылдьаллар үһү. (Кинигэ)
Хара Уйбаан мас ырбаахылаах, ханна муннун таарыйар да бэлиэни оҥорор баар үһү. (Харандаас)
Хараҕа суоҕу харахтыам диир баар үһү. (Үөрэх)
Эдэр киһи ыраас хонууга ыстаҥалаабыт суола сүппэт үһү. (Суруйуу)
Майгы, дьаллык
Аска аҕыс, үлэҕэ үс баар үһү. (Сүрэҕэ суох буолуу)
Кус сүрэх, куобах быар баар үһү. (Куттас киһи)
Тибиликитэ тибилийбит, дьиэликитэ дьиэлийэн кэбиспит үһү. (Уоруйах)
Уулуссаҕа алдьаммыт мэһэмээн дьалларыҥныы сытар үһү. (Этиһиик)
Ый-күн икки ардыгар типпэй-иппэй баар үһү. (Хобуоччу)
[12], [13, 164–167 с.]
Дьиэ кэргэн, оҕо-уруу, аймах
Алтан уҥуоххун араҥастыа, көмүс уҥуоххун көтөҕүө.
Бодорустахха бодоҥ биллэр, кэргэннэстэххэ кэмэлдьи биллэр.
Бу оҕо мутуктуурун саҕана, биһиги хордоҕойдоотохпутуна сөп.
Дьахтар уруута амарах, эр киһи уруута таһарах.
Иирсээннээх ыал уота тымныы, иллээх ыал уота сылаас.
Ийэ-аҕа санаата – оҕоҕо, оҕо санаата – тааска.
Kиhи бэрдинэн эр-ойох буолбат.
Киһи, сиргэ төрөөн, икки эрэ киһини «ийэ», «аҕа» диир.
Киэҥ аймахтаах, кэтит уруулаах.
Көмүскэллээх санаалаах Күбэй Хотун Ийэ.
Куоскалаах ыт курдук олороллор.
Кыыс оҕо – омук анала.
Кэнчээриҥ кэскилин кэҕиннэримэ.
Оҕо – киһи дьоло, эрэлэ.
Оҕо – киһи инники кэскилэ.
Оҕолоох ыалтан оннооҕор уот иччитэ үөрэр.
Оҕото суох олох – олох буолбатах.
Одуулуура эрэ ойоҕо.
Ойоҕо суох – ооҕуй муҥа, эрэ суох – эрэй муҥа.
Ойуун ойоҕо дьохтоох, уус ойоҕо дархан.
Тарбаххынан талан, сүрэххинэн сөбүлээн, хараххынан хайҕаан ыл.
Төлкөҕүн төрүөх ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри оҕоҕуттан көрүн.
Тураах мин оҕом саары чаккылаах диэбитигэр дылы.
Улаҕаҕа уктар, ойоҕоско олордор ойох-доҕор.
Уол оҕо төрүөтэҕинэ – суор үөрэр, кыыс оҕо төрүөтэҕинэ – ыт үөрэр.
Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй.
Хаан биир, хармаан атын.
Хаан урууну өрүс да уутунан сууйуллубат.
Хаан хаалбат, көлүөнэ көппөт.
Хаан хаанын түһэн биэрбэт.
Үөрэх, билии, өй
Атын киһи алҕаһыгар үөрэн.
Балыгы умсарга үөрэппиккэ дылы.
Былыргы киһи ынаҕынан, аныгы киһи үөрэҕинэн.
Бытыгын быһа үктүөр диэри өйдөммөтөх диэбиккэ дылы.
Илдьэ барар идэм, бииргэ кэлбит мэнигим.
Көтөр өҥүнэн, киhи өйүнэн.
Кумах мэйии, хоҥко бас.
Күн аайы эбиллибэт билии көҕүрүүр.
Күн сири сырдатар, үөрэх – киһини.
Өйдөөх өйүнэн өлөртөн куотар.
Өйө суох киһи хараҕа-кулгааҕа суох.
Өлөн баран өйдөммүт диэбиккэ дылы.
Саҥаттан саҕалаа, үрүҥтэн үйэлээ.
Сүөһү күрүөлээҕэ, киһи төбөлөөҕө үчүгэй.
Сүүс үөрэҕэ суохха биир үөрэхтээҕи биэрбэттэр.
Сэттэ үүккүнэн ситэри иһит, тоҕус үүккүнэн толору болҕой.
Тугу да билбэттээҕэр итэҕэс билии мөлтөх.
Үөрэҕиҥ үөрэнииҥ тэҥэ.
Үөрэҕэ суох киһи – хараҕа суох.
Үөрэнии – сүүрүгү утары эрдэр тэҥэ.
Үөрэнэр хаһан да хойут буолбат.
Үөрэх баар бараммат баай.
Эдэр кырдьаҕастан үөрэнэр.
Үлэ-хамнас
Ааллахха оннооҕор тимиртэн арыы тахсар.
Алаадьы арыылааҕа үчүгэй, үлэ көхтөөҕө ордук.
Алдьатыы дөбөҥ, оҥоруу уустук.
Аска аҕыйах үчүгэй, үлэҕэ үгүс үчүгэй.
Биирдэ барытын саба туппаккын.
Бүгүн бүтэри сарсыҥҥыга хаһааныма.
Дьалах үлэтэ холорук ытыйбытын курдук.
Дьол үлэҕэ баар.
Дьыаланы саҕалаан баран тиһэҕэр тиэрт.
Илии хамнаатаҕына, айах хамныыр.
Ким сүрэҕэлдьиир, ол иһэ аччыктыыр.
Киһи тугу баҕарар кыайар, санаатын yуруo эрэ кэрэх.
Көрдөөбүт көһүйэ көмүһү булар.
Кыптыыйдаах кылаана, сүүтүктээх сүүмэйэ, иннэлээх эҥинэ.
Кыыма суох кыайыы ситиһиллибэт.
Кэпсиирдээҕэр оҥорор ордук.
Орулуур уох, күрүлүүр күүс.
Отонноотоххо оннооҕор оҥоойук туолар, үлэлээтэххэ үлэ бүтэр.
Өлүөххэ да соло суох.
Сатабыллаах саһыл саҕалаах.
Сир быйаҥнаах, киһи сатабыллаах.
Сүрэхтээх киһи туохтан да маппат.
Сүрэхтээх сүгүн өлбөт.
Сылдьыбыт сыа аһылыктаах, утуйбут уу аһылыктаах.
Туттуоҥ иннинэ толкуйдаа, кэрдиэҥ иннинэ кээмэйдээ.
Түөһүн күүһүнэн, илиитин эрчиминэн.
Тылыгар толорор, дьыалатыгар олорор.
Үлэ ата – от хаата, үлэ киһитэ – ас хаата.
Үлэ барыта бочуоттаах.
Үлэ – харахха үүт ыгар буолбатах.
Үлэлээ да киһи буолуоҥ, үлэлээмэ да кии буолуоҥ.
Үлэни хаһааныма, аһы хаһаан.
Үчүгэй ат охтон түһүөр диэри барар.
Ыарахантан толлума, кытаанахтан чаҕыйыма.
Ылыстыҥ да, тиһэҕэр тиэрт.
Хайаны намыһаҕынан дабайыллар, үлэни чэпчэкититтэн саҕалыыллар.
Халлаантан ас түһүө диэн айаххын атыма.
Хоһуун киһи хоргуйбат.
Эрдэ саҕалыаҥ, эрдэ бүтэриэҥ.
Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойутаан турбут чыычаах хараҕын хастар.
Дьол, таптал, үөрүү
Атаҕа сири билбэт буолбут.
Дьиҥнээх таптал тыына быстыбат.
Дьол баар сиригэр олох баар.
Дьол былыт быыһынан тыган ааһар.
Дьол икки хараҕа суох.
Дьол – олох төрдө – таптал.
Дьол сор икки киһини кытта тэҥҥэ сылдьаллар.
Дьоллоох икки сототунан оонньуур.
Дьолуҥ – бэйэҥ илиигэр.
Көтөр кынаттаах – көтөргө, киһи дьолго ананан айыллыбыт.
Күнүм буолла – күөнэҕим таҕыста, күөрэгэйим ыллаата.
Күөх от күн уотугар хайыһар, киһи күн үтүөтүн батыһар.
Кыыс оҕо ырыата, уол оҕо тойуга буолбут.
Кэлтэгэй да буоллар кэрэ, доҕолоҥ да буоллар күндү.
Маҥнайгы таптал умнуллубат.
Нохтолоох сүрэҕэ долгуйда, хайҕахтаах быара хамсаата.
Сөбүлээтим да – сүгэһэрдээххэ, таптаатым да – тайахтаахха.
Таптал баай хоту, аат-сурах да хоту буолбат.
Таптал диэн дьол, оттон баай диэн күн кырааската.
Таптала суох – олох суох.
Тапталы киһи булбат, таптал бэйэтэ булар.
Таптаһар дьон таҥаралара биир.
Таптыыр сүрэх таайыгас.
Таптыыр сүрэх туохтан да иҥнибэт.
Таптыыртан харах арахпат, абааһы көрөртөн тыл арахпат, ыалдьартан илии арахпат.
Тыыннаах киһи тапталтан ханна да куоппат.
Уллуҥаҕа сири билбэт, хараҕа халлааны билбэт буолбут.
Уол оҕо дьоллоох, соноҕос ат соргулаах.
Уол оҕо дьоло – сир түөрт өттүгэр.
Уот сиирин курдук таптаһаллар.
Үөрүүтүттэн эдэригэр түспүт.
Харах уулаах таптал үйэтэ суох.
Ыйга көтүөн кыната эрэ суох.
Эр – сүрэҕинэн, дьахтар – тапталынан.
Доҕордоһуу
Айан киһитэ аргыстаах, суол киһитэ доҕордоох.
Атас туһугар атах тостор; кэргэн туһугар кэтэх туллар.
Биир силистээх, биир тыыннаах дьон.
Доҕор доҕорун алдьархайга хаалларбат.
Доҕор доҕорун иэдээҥҥэ бырахпат.
Дьиҥнээх доҕор көмүстээҕэр күндү.
Ким доҕордоох – ол дьоллоох.
Кулуннаах биэ курдук куодарыһаллар.
Миннэрин билсибит дьон.
Мөлтөх доҕор өстөөхтөөҕөр кутталлаах.
Caҥa доҕордооҕор эргэ доҕор ордук.
Суон ойуур курдук дурда, халыҥ ойуур курдук xaxхa.
Умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүүр, иттэнэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн өйүүр доҕорум.
Уостубат үрэҕи курааҥҥа, үчүгэй доҕору алдьархайга киһи билэр.
Уу тохтубат доҕордуулар.
Үтүө киһи үтүөтүн үс үйэ тухары умнуллубат.
Үчүгэй доҕор эмискэ көстүбэт.
Хотоҥҥо киирбит саахха биһиллэр, куһаҕанныын доҕордоспут мөкүгэ тиксэр.
Ыккардыларыгар ыаҕастаах уу дьалкыйбат.
Ынах маҥыраһан билсэр, сылгы кистэһэн билсэр, киһи кэпсэтэн билсэр.
Эйэҕэс киһи үгүс доҕордоох.
Майгы-сигили
«Аҕал» диэтэххэ антах хайыһар, «ыл» диэтэххэ ымас гынар, «кулу» диэтэххэ курус гынар, «мэ» диэтэххэ мичис гынар.
Акаары ахсым, киһиргэс киэбиримтиэ.
Албын аал баһын хоҥнорор.
Албыҥҥа акаары бараммат.
Антах-бэттэх сирэй буолар.
Арбаҕас иһигэр абааһы баар.
Арҕаһыгар баастаах ат ыҥыырын уурдарбат.
Аһаан бүтэн баран атаһын ахтыбыкка дылы.
Аһыырга аллаах, үлэҕэ көлөөк.
Атаҕастыыбын диэн атаххыттан ыллараайаххын.
Аччыгы аһат, тоҥмуту ириэр.
Баай дьадаҥыны аһыммат, дьадаҥы баайы аһыммат.
Баай мэник иккигэ халлаан хабарҕатынан, муора тобугунан.
Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун.
Баҕа бэйэтин бадараанын хайгыыр.
Биэрэр илии билэр, ылар илии билбэт.
Булбута муннугар, туппута тумсугар.
Бүлүү түгэҕинээҕи киһини кынчарыйбыкка дылы.
Былыттаах халлаан курдук киһи.
Быста-быста салҕанар, тимирэ-тимирэ күөрэйэр, өлө-өлө тиллэр.
Бэҕэһээҥҥэ диэри ыт буутун ытыра сылдьарыҥ, бүгүн саһыл кутуругун тута сылдьаҕын.
Бэрдэ бэргэһэ саҕа, үтүөтэ үтүлүк саҕа.
Бэрт киһи бэтиэхэлээх, үтүө киһи үгэлээх.
Бэс ыйыгар Бээчээн муннун үлүппүтүгэр дылы.
Дьахтар оронуттан оhоҕор тиийиэр диэри санаата сэттэтэ уларыйар.
Дьүһүнүн көрөн киһини сэнээмэ.
Икки адьырҕа эһэ биир арҕахха кыстаабаттар.
Иҥсэтигэр иэдэйбит, акаарытыгар алдьаммыт.
Ис миинэ киһи.
Кинээс ойоҕо кэтэхтээх, уус ойоҕо улаатымсык, ойуун ойоҕо улаҕалаах.
Киһи киһиэхэ тэҥнэспэт, сүөһү сүөһүгэ тэҥнэспэт.
Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар.
Киһиргээн кэтэҕэ тулларын кэрэйбэт.
Киэҥҥэ киирбэт, баайга баппат киһи.
Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс.
Көҕөнү тутаары, чөркөйтөн маппыт.
Көҕөнүн ытабын диэн чуркуйуттан маппыт.
Көрдөрөн туран балыырдаах, туттаран туран мэлдьэхтээх.
Көс ыта көҥөс.
Көхсүгэр оноҕостоох, муннугар сыттаах.
Кулгааҕа-хараҕа кэҥээбит киһи.
Кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр.
Kумах мэйии, хоҥхо бас.
Куттас үйэтигэр сүүстэ өлөр.
Куһаҕан киһи кулгааҕа кутуругун төрдүгэр.
Куттамсахха турбут барыта тойон.
Куттас бэйэтин күлүгүттэн куттанар.
Кутуругун быһа кыбына сылдьар.
Күн киһитэ көмүскэс, Айыы киһитэ аһыныгас.
Күөх көппө, күөх сүрэх.
Күөх оту тосту үктээбэт киһи.
Күөххэ көппүт, бэлэмҥэ бэрт.
Кырдьан баран кылыыһыт буолбукка дылы.
Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах баһар.
Салаҥ киһиэхэ хара тыа маһа ытыыр.
Санаалаах татыма, өйдөөх мөлтөҕө.
Саһыл курдук ньылаҥнас, ыт курдук ырдырҕас.
Сатаабат сата баһын тардар, өйдөөбөт үөдэни хаһар.
Саха сахатынан кэрэ.
Сиик хоту сигилилээх, салгын хоту санаалаах.
Сиикэйи аһаабат, силгэни сиэбэт.
Сир быта киһи.
Сириксэн силлибиккэ түбэһэр.
Содур киһи сонумсах.
Сокуона сутуругар, ыйааҕа ытыһыгар.
Сонуну солбуйбут, саҥаны сахсыйбыт.
Сууллубут таҥас курдук киһи.
Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх.
Сүүһүгэр түптүрдээх, хараҕар хаппардаах.
Сыа хаары быспат, уу долгуратын хамнаппат, күөх оту тосту үктээбэт киһи.
Сымыйанан эппэтэҕинэ, иһэ ыалдьар.
Сымыйаччы кэрэһиттээх, түөкүн хонуктаах.
Сытар ынаҕы туруорбат киһи.
Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быhар.
Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ.
Таас сүрэх.
Таас ытыс, хаппыт тарбах.
Талыы собо курдук дьон.
Тииһимэ тиҥэһэ, тыыныма тыһаҕас, болҕой борооску.
Тимир илии, кытаҕас ытыс.
Тимир тириитин кэппит.
Топпутун тобуга уйбат.
Туппутун ыһыктыбат, көрбүтүн чыпчылыйбат.
Түөкүн киһи үс күлүктээх.
Тыал хоту сылдьар киһи.
Тэбэр сүрэхтээх, тардар тымырдаах, оонньуур хааннаах киһи.
Уот курдук киһи.
Уохтаах буору сиэмэ сөбүлүүр, үтүө киһини дьон сөбүлүүр.
Устан барар уу киһитэ, ааһан барар айан киһитэ буолбатах.
«Уу» диэбитэ – хаар, «хаар» диэбитэ – уу.
Үрүҥү хара диир киһи.
Үс күлүктээх киһи.
Үс өргөстөөх, аҕыс кырыылаах киһи.
Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.
Үтүө киһи үөлэһэ кыымнаах, өтөҕө төҥүргэстээх.
Үтүө киһи хараҕа үс.
Үчүгэй киһи суола сырдык, куһаҕан киһи суола хаpaҥa.
Үчүгэй майгыҥ – көтөр кынатыҥ.
Хаахыныыр мас охтон биэрбэт.
Хагдаҥ оттоох сиргэ олоруо суох күтүр.
Харыйаны таҥнары соспут курдук.
Хаһынара хараҕа, оҥосторо уоһа.
Ыал киллэрбэт, ыт үрбэт буолбут.
Эмэһэтигэр чох кыбыллыбыт.
Эриэн ыт элэгэ, күөт ыт күлүүтэ буолбут.
