Daş yuxular. Rekviyem romanı

O hovuza yaxın düşməyə Nüvariş Qarabağlının cəsarəti çatmadı. Hələ gedib, Parapet bağına yetişməmiş bir qəribə köməksizlik və çarəsizlik, bir qara zülmət kimi, onun içinə doldu.

Gecəydi: 1989-cu ilin soyuq dekabr gecəsi.

Və 1989-cu ilin o soyuq dekabr gecəsi Nüvariş Qarabağlı öz evinə getməkdən yenə yaman qorxurdu. Artistin qəlbində, ruhunda köməksizlik, çarəsizlik ovqatını törədən də elə o qorxu idi.

Qınayan olmasaydı, təzədən xəstəxanaya qayıdardı. Gedib, doktor Fərzaniyə yalvarıb, o xəstəxanada bircə gecəliyə də olsa, özünə yer istəyərdi: bircə xəstəxana koykası – hansı palatada olur-olsun… Və xəstəxanadan uzaqlaşdıqca artist öz tənhalığının fiziki ağrısını get-gedə daha artıq dərəcədə hiss etməyə başlayırdı və doktor Fərzani ilə bir yerdə keçirdiyi o axşam ondan ötrü – elə indidəncə bir uzaq və xoş xatirəyə çevrilirdi.

Xüsusi palatada yerləşdirdiyi Saday Sadıqlının yanında oturmağı doktor Fərzani gündüz əməliyyatda iştirak edən ahıl qadına – yaşı 70-i ötmüş, stajlı və təcrübəli tibb bacısı Münəvvər xanıma tapşırmışdı.

Ömrünün 50 ildən çoxunu elə bu xəstəxanadaca yola vermiş Münəvvər xanıma xəstəxananın köhnə işçiləri “Mira xanım” deyirdilər. Ona “Mina xanım” deyənlər də vardı. Doktor Fərzaniyə gəldikdə, bu işbilən, üzüyola köhnə tibb bacısını hansı vaxt, hansı formada çağırmaq həkimin ovqatının necə olmağından asılıydı. Təxminən, özü yaşda olan bu ağbirçək qadına – kefinin adi vaxtlarında – həkim ya sadəcə “Münəvvər”, ya da ərklə “bacı” deyirdi. Ancaq özünün rəhbərlik elədiyi Travmatologiya və cərrahiyyə şöbəsinin bu əvəzsiz işçisinə kefinin saz vaxtlarında onun hərdənbir “Minaşa” deməyi də olurdu. Və bu sözü həkimin dilindən bircə dəfə eşitmək Münəvvər xanımın xoşbaxtlığı üçün xeyli vaxt bəs eləyirdi.

Hər bir cərrahiyyə əməliyyatından sonra öz kabinetinə çəkilib bir-iki qədəh araq içmək doktor Fərzaninin dəyişməz adətiydi. Heç cərrahiyyə işi olmayanda da həmişə axşamtərəfi həkim kabinetinin qapısını içəridən bağlayıb, özünü bir müddət xəstəxana həyatından təcrid eləyirdi. O arağı da həkim həmişə tək içirdi. Ancaq bu gün ilk dəfəydi ki, doktor Fərzani öz kabinetində tək deyildi. Və buna görə tibb bacısı dərin narahatlıq keçirirdi: bir tərəfdən bu gün həkimin həmişəki normasından artıq içəcəyindən qorxurdu, o biri tərəfdən də təkliyini yalnız onunla bölüşən doktor Fərzaninin öz kabinetində kiminləsə bir yerdə olmağına ürəyində əməllicə qısqanırdı. Üstəlik, Fərid Fərzaninin xəstəni yuxarı nomenklatur üçün nəzərdə tutulan və bilavasitə Baş həkimin nəzarətində olan bu palataya bəlkə Baş həkimdən icazəsiz yerləşdirməyi də vasvası və qanunpərəst Münəvvər xanıma əlavə narahatlıq gətirirdi.

– Bu da mən, Minaşa! – Xalatını çiyninə salmış doktor Fərzani, palataya daxil olan kimi, qocaman tibb bacısını bu sözlərlə salamladı.

“Minaşa” sözünün istisi-işığı yenə yağ kimi Münəvvər xanımın ruhi varlığının bütün hüceyrələrinə yayıldı. Fikirləşdi ki, yəqin, Maşa Moskvadan zəng eləyib, çünki qızı Məryəmin o, hər telefon zəngindən sonra o, doktor Fərzanini həmişə sevinən, fərəhlənən görmüşdü.

– Bizim bu artlst qardaş, deyəsən, o dünyadan qayıtmaq istəmir axı. – Həkim Saday Sadıqlının nəbzini yoxlaya-yoxlaya dedi. – Amma ürək də ürəkdi ha, Minaşa. Canında salamat yer qalmayıb, ancaq ürək saat kimi vurur.

– Mən bunun elə vaxtlarını görmüşəm ki, Fərid Qasanoviç! – Tibb bacısı xəyallı-həyəcanlı, yanıqlı səslə dedi. – Vaxt vardı, bunun rollarna görə camaat axın-axın teatra axışardı. Bunun Aydını oynamağın kaş Siz də görəydiz, doktor. O rolu elə qəşəng oynayırdı ki, zalda kişilərin də gözündən yaş tökülürdü. – Qəhərlənmiş tibb bacısı gözlərinin yaşını zorla saxlayırdı. —Görürsüz də, sifətindən işıq yağır. Bu qədər əzabdan sonra, doktor! Bayaqdan yanında oturmuşam, üzünə baxmaqdan doyammıram.

Həkim:

– Hə, zor adamdı, – dedi. – Dostundan da çox xoşum gəldi. Ağlından da, elə vurmağından da. – Barmaqlarını Saday Sadıqlının sarışın saçlarının arasında gəzdirib, xəstənin baş nahiyəsndə şiş, ya sınıq yeri axtara-axtara davam elədi: – Bu igidin də vaveyla günləri varmış, Münəvvər! Bala Artist (həkim Nüvariş Qarabağlının boyunun balacalığını nəzərdə tuturdu) bayaqdan danışırdı mənə. Deyir, heç Heydər Əliyevi də saymırmış. Kefinin saz vaxtlarında hələ Peyğəmbərin də hərdənbir gorun qurdalayırmış.

Ancaq Münəvvər xanım hələ də özünün bayaqkı aləmindəydi, həkimin sözlərinə qulaq asmırdı.

– Biz həmişə beləyik də, doktor. Yaxşı insanlarımızın sağlığında qədrini bilmirik.

Həkim xəstənin çarpayısından aralanıb pəncərəyə yaxınlaşdı. Oradan alaqaranlıq, boş və kimsəsiz küçəyə baxıb, qayıdıb Münəvvər xanımın yanında kresloda əyləşdi.

– Xəstəmiz Zülfü Abasəliyevin kürəkəniymiş, Minaşa, – dedi. – Zülfünü tanımamış olmazsan. Qızı da stamatoloqdu. Adı Azadə xanımdı. Zülfünün özü bağda qalır – Mərdəkanda. Qızı bu bazar günləri həmişə ora gedir – atasına baş çəkməyə. Deməli, o Azadə xanım bu gün Mərdəkanda olmalıdı. Ordan da, bala artistin dediyinə görə, sabah işə gedəcək. Evlərinin telefonunu aldım. Ancaq o Azadə xanımı sabah iş yerində tapaq gərək.

– Taparıq. Doktor Abasəliyevin qızını bu şəhərdə tapmağa nə var. – Tibb bacısının səsi dəyişdi. – Ancaq, doktor, bura xəstə yerləşdirməyimizi bəlkə Baş həkimə deyəydiniz. Etika xatirinə. Birdən inciyər, deyirəm. Aranızda narazılıq olar.

– Demişəm… – Həkim könülsüz dilləndi və oturduğu kreslodan qalxıb yenə pəncərəyə yaxınlaşdı.

Tibb bacısının çiynindən sanki dağ götürüdü. Cəld hərəkətlə ayağa durub, sevinə-sevinə qapıya tərəf getdi.

– Gedim, kabinetə əl gəzdirim, – dedi və qapıdan çıxandan sonra bir də geri dönüb soruşdu. – Çayınızı bura gətirim?

– Bura gətir. Ancaq baş həkimdən icazə al, sonra. – Doktor Fərzani zarafatından qalmadı.

Tibb bacısı palatadan çıxandan sonra yenə həkim pəncərəyə yaxınlaşdı.

Bu xasiyyət onda son vaxtlar peyda olmuşdu: gecələr pəncərənin qabağında dayanıb, şəhərin boş küçələrinə heç olmasa 5-10 dəqiqə mütləq tamaşa eləyirdi.Xüsusən yağışlı-çüskinli havalarda xəyalında doktor Fərzani Bakının küçələrini Moskvanın küçələrinə asanca oxşada bilirdi. Ömrünün ən rahat, ən xoşbəxt çağlarında hər gecə yatmazdan qabaq bir-iki saat ləzzətlə gəzib-dolandığı bir sakit Moskva küçəsinin oksigen və ümid dolu havasında sanki yenidən nəfəs alırdı. O küçənin indi də orada öz yerində olduğunu düşünüb, bundan özü üçün bir qəribə – şirin həsrət dolu – təskinlik tapırdı. Qəribə burasındaydı ki, hələ 5–6 yaşda ikən İranda – gözəl Urmiyə şəhərinin, Sır dağına bitişik, səfalı bir guşəsində həmişəlik qoyub gəldiyi dədə-baba evlərini də doktor Fərzani məhz bu son vaxtlarda daha tez-tez yuxuda görməyə başlamışdı. Urmiyədəki o ikimərtəbəli, eyvanlı, aynabəndli evin cənnət kimi gözəl həyəti, o həyətdəki əriyin, almanın, şaftalının yazda çiçəyinin, yayda meyvəsinin al-əlvan boyalar-rənglər dünyası, xüsusilə də həyətin lap qabağında budaqları hər yandan eyvana sallanan qocaman tut ağacının payız yarpaqlarının kəhrəba sarısı son zamanlar doktor Fərzaninin az qala, hər gecə yuxusuna girirdi… Bakının pəncərədən görünən boş küçələrilə doktor Fərzaninin xəyalı nədənsə yalnız geriyə – ömrünün yaşanmış, bitib-tükənmiş çağlarına doğru yol tapıb gedə bilirdi. Bu küçələrlə irəliyə, qabağa, gələcəyə getmək üçün sanki yol yox idi.

Qəribəydi, artıq bir neçə aydı ki, nəinki gecələr, hətta gündüzlər də Bakının küçələrində tək-tək, yaxud cüt-cüt gəzən adamlar heç yerdə gözə dəymirdi. İndi bu şəhərdə insanlar sürü-sürü, dəstə-dəstə gəzirdilər. Və danışmağın, söz deməyin külli-ixtiyarı da sanki yalnız sürü-sürü, dəstə-dəstə gəzən bu insanlara verilmişdi. Sanki bu şəhərdə daha heç kəs özü deyildi. Elə bil 5-10 nəfər ürəksiz, beyinsiz, allahsız və şəxsiyyətsizin minlərlə nüsxəsini çıxarıb, şəhərin canına buraxmışdılar və maraqlı burasıydı ki, bu adamların gecəli-gündüzlü bağıra-bağıra dediyi sözlərin miqdarı da, təxminən, ibtidai insanların ov vaxtı işlətdiyi sözlərin sayı qədərindəydi:

A-zad-lıq!

İs-te-fa!

Qa-ra-bağ!

………………

Və lap bu son günlərdə bu adamlar üç kəlmə sözün hesabına öz dillərinin lüğət fondunu bir qədər zənginləşdirə bilmişdilər:

Er-mə-ni-sən!

Öl-mə-li-sən!

Vəs-sa-lam!

Doktor Fərzani ürəyində iki dəfə “Vəssalam! Vəssalam”” deyib pəncərədən aralandı.

Deyəsən, xəstənin gözündən bir damcı yaş çıxmışdı. Və o bir damcı göz yaşının axdığı yer artistin sifətində bir dümdüz xətt boyunca aydınca ağarırdı.

İkinci fəsil

 
Allah, aman Allah, de görüm,
Sən Əylisi yaratmısan,
yoxsa Əylis səni yarardıb?
 

Bura haraydı, Allah!

Çayın dikindən üzüyuxarı dağın döşünəcən uzanıb gedən bu nəhayətsiz pillələr-səkilər dünyası, görən, doğrudanmı, Əylisdə idi?… Bu necə Əylis idi ki, onun bircə dar dərəsi birdən-birə böyüyüb dünyanın özü boyda olmuşdu. Görəsən, Əylismi bu qədər böyümüşdü, yoxsa dünyanın daşdanhörmə nə qədər pilləsi var, hamısını hər yerdən köçürüb, Əylisin bircə dar dərəsində – göz işlədikcə – eninə-uzununa düzmüşdülər.

Bura haraydı, Allah!

Bəlkə Mesopotamiyadakı Babilim Allahının daş darvazası idi? Bəlkə, Akropoldu bura?… Bu pillələr, səkilər bəlkə altdan-yuxarı – birbaşa Parfenon məbədinə tərəf gedirdi və bu qövsşəkilli pillələr, görəsən, Dionis teatrının daş oturacaqlarına niyə bu qədər oxşayırdı?…

Əylisin “Vurağırd”^[3] deyilən yuxarı məhəlləsindəki bu daş dünyanın adına bəlkə HARMONİYA da demək olardı. Ancaq bunu demək hələ ki, mümkün deyildi. Çünki Saday Sadıqlının dayandığı o daş səkinin üstündən Əylisin “Vurağırd” deyilən yuxarı məhəlləsindəki daş kilsənin hələ ki, bir daşı da görünmürdü. Bir də artist o mistik-möcüzəli daşlar dünyasına axı məhz o harmoniyanı axtara-axtara gəlib çıxmışdı və əgər artistin gördüyü o harmoniyanın özüydüsə, daha bundan sonra onun yol getməyinin nə mənası vardı?… Görməyə can atdığı o yeri heç olmasa uzaqdan-uzağa görmək üçün o daş pillələrlə artist hələ uzun müddət sürünə-sürünə üzüyuxarı dırmaşmalıydı, çünki onun ayaqları yerimirdi, qolları sözünə baxmırdı, başının ağırlığı bədəninin hərəkətinə mane olurdu. Bircə pillə yuxarı qalxan kimi artistin var qüvvəsi tükənirdi. Və Saday Sadıqlı o sonsuz-nəhayətsiz pillələr-səkilər dünyasının bir soyuq daş səkisinin üstündə halsız-heysiz uzanıb, bir azca özünə gəlirdi və hələ bir daşı da görünməyən o daş kilsəyə doğru yenidən yol başlayırdı. Və artist hər dəfə hərəkət elədikcə üstündə uzandığı səkilər yerindən tərpənirdi. Çayın dikindən göyün ətəyinəcən uzanıb gedən o pilləli daş dünyada aramsız zəlzələlər baş verirdi – səkilər çalxalanırdı, silkələnirdi və çalxanıb-silkələnən o daş dünya ilə birgə Saday Sadıqlı da yenə harada olduğunu və nəyi axtardığını büsbütün yaddan çıxarıb yoxluğun və heçliyin qatı qaranlıqlarna gömülürdü.

Öz huşsuz dünyasında artist huşunu itirəndən bəri bu halı yaşamaqdaydı.

Bu gün səhər sat 11-lə 12 arasında evdən çıxıb ümidsiz və ölgün bir vəziyyətdə Parapet bağına sarı yol gedəndə hansısa sirli-sehrli bir qüvvə Saday Sadıqlının xəyalını yenə çəkib Eçmiədzinə aparmışdı. Eçmiədzini Saday Sadıqlı həyatda heç vaxt görməmişdi. Ancaq bu son bir neçə günün içində az qala hər gecə yuxusnda hansısa sərt daşların arası ilə Eçmiədzin yolu gemişdi və bu yuxuların birində məhz “Vurağırd” kilsəsinə gedən o yolun ortasında haçansa kitablarda, kinolarda gördüyü saysız-hesabsız pillələrin-səkilərin arasında çaşıb qalmışdı.

Eçmiədzinə gedib şəxsən Katalikosun xeyir-duası ilə xristianlığı qəbul eləmək və orada ömürlük rahib olub, Allahdan öz millətinə rəhm diləmək arzusu Saday Sadıqlının ürəyində Sumqayıtdakı erməni qırğınından bir müddət sonra, elə gecələrin birində qəflətən baş qaldırmışdı. Özünün bu arzuya yuxuda, ya oyaq ikən düşdüyünü sonralar Saday Sadıqlı anlayıb ayırd edə bilməmişdi. Ancaq o gecənin səhəri artist heyrətamiz bir xoşbəxtlik içində yataqdan qalxmışdı, əl-üzünü sevinə-sevinə yumuşdu, çörəyini iştahla yeyib, çayını ləzzətlə içmişdi. Və özünü saxlaya bilməyib, ağlına təzəcə yerləşən bu fantastik niyyəti arvadına elə bir coşqun təblə bildirmişdi ki, ərinin ruhi vəziyyətinə görə son vaxtlar onsuz da ciddi narahatlıq keçirən Azadə xanım o gün işdə bütün günü özünə yer tapmamışdı və axşam Mərdəkana zəng eləyib bu təzə əhvalatı, az qala ağlaya-ağlaya, atasına da xəbər vermişdi.

Həkimliklə birdəfəlik vidalaşıb, hələ tələbəlik dövründən yığıb- topladığı cürbəcür mənbələrdən inanılmaz bir həvəslə Əylisn tarixinə dair faktlar axtarmaqla məşğul olan doktor Abasəliyev kürəkəninin psixi vəziyyətinə diaqnoz qoymaqda çətinlik çəkməmişdi. “Maniakal depressiv sindrom” demişdi və sanki bu sözlərin pedantik ciddiliyindən xəcalət çəkdiyinə görə, elə o saatca da gülüb zarafat keçmişdi:

– Olmaya Katalikosu sünnət eləməyə gedir? – demişdi. – Qoy getsin, yoldan saxlama. Bərk getsə, gedib Vurağırda çıxacaq. – Sonra mövzunu dəyişib, 15–20 yaşlı cavan oğlan kimi, öz yeni məşğuliyyətilə öyünməyə başlamışdı. – O eməni tacirin gündəliyin dünən bir kitabın arasından tapdım, Asya!… O Zakari – Zəkəriyyə bir elə savadlı adam olmayıb. Yaxşı tacir olub. Gündəliyi də yalnız bu məqsədlə yazıb ki, özündən sonrakı tacirlər də əsas ticarət yollarını tanıyıb bilsin. Ancaq oxuyuram, başımdan tüstü çıxır, Asya, bu adam Əylisi necə sevirmiş!… Mat qalıram, Əylis nəymiş axı o ermənilər üçün? Daşının-çınqılının miqdarı suyundan, torpağından milyon dəfə çox olan o qurdulayan, ilanmələyən quru dağların arasında o cənnəti yaratmaq bunnarın nəyinə lazımmış? Dünyada yermi qəhətmiş erməni üçün?.. O Eçmiədzin nə hesaba o cür ad qazanıb, deyə bilmərəm. Mən orda 3–4 dəfə olmuşam. Ancaq bu yaşımda hələ indi-indi baxıb görürəm ki, Allahın əsil evi Əylisdəymiş. O Eçmiədzin Əylisin yanında malakasosdu, burnufırtıqlı uşaqdı. Sadaya de ki, Eçmiədzin Katalikosundan ona müəllim çıxmaz. Gəlsin bura, özüm dərsini verim.

O gün doktor Abasəliyev telefonda Əylisin barəsində qızına az qala bir saat mühazirə oxumuşdu. Və o telefon söhbətindən sonra toxtayib-sakitləşmək əvəzinə Azadə xanım bir az da artıq dərəcədə bədbinləşib, büsbütün məyus olmuşdu: ona elə gəlmişdi ki, məmləkətin bütün kişiləri bir ucdan dəli olmağa başlayır.

“Bizim bu Vang kilsəsi ki var, Eçmiədzindəki kilsənin eynilə kopyasıdır”.

Bu sözləri doktor Abasəliyev öz gələcək kürəkəninə bir vaxt elə o kilsənin həyətində demişdi. Bəs Eçmiədzinə gedən o uzun, uzaq yollardan birinin də məhz Əylisin Vang kilsəsindən keçdiyini görən artist hardan və nədən bilirdi?..

Hər halda, onun min bir müsibətlə, santim-santim, qarış-qarış üzüyuxarı dırmaşdığı Vurağırda bənzər o səkili-pilləkənli daş dünya artıq arxada qalmışdı.

Bu ki Vang kilsəsiydi, Allah…

Günəşin sarımtıl-çəhrayı işığı – qələmə kimi dikinə uzanıb gedən – uca gilas ağacının baş budaqlarının arasından o kilsənin daş günbəzinin düz ortasına düşmüşdü və günbəzdən xeyli o yandakı dağın təpəsində də eynən o rəngdə, o biçimdə sarımtıl-çəhrayı işıq görünürdü. O gümbəzin üstündə və o dağın təpəsində hərdənbir peyda olub, sonra yavaş-yavaş sönüb gedən o işığı, günlərin bir xoş günü, Saday Sadıqlı ALLAHIN TƏBƏSSÜMÜNƏ, Tanrının gözünün işığına bənzətmişdi. Bunu Allahın özü də çoxdan bilirdi. Və əgər Allahın rizası olmasaydı, indi Bakıda xəstəxana koykasında huşsuz uzanmış Saday Sadıqlı Əylisin o Vang kilsəsini, kilsənin günbəzindəki sarımtıl-çəhrayı işığı, o həyəti, bağ-bağçanı və qələmə kimi dikinə uzanıb gedən o uca gilas ağacını bu qədər yaxından, bu qədər diri və canlı şəkildə necə görə bilərdi!..

Yay idi, yayn əvvəlləriydi. 1952-ci ilin iyun ayı.

Pişpişələr çoxdan sovuşmuşdu. İydənin, yasəmənin, akasiyanın salxım-salxım çiçəyi hələ ağacların üstündəydi. Bir də Əylisdə hamının“ Anıx” dediyi Aniko arvadın o kilsənin qabağındakı uzun xiyaban boyunca əkdiyi rəngbərəng, cürbəcür çiçəklər… Bir də – o kilsənin yaxınlığında yaşayan (kilsəyə ot yığan, saman yığan, odun yığan) Mirəli kişinin kilsə həyətində əkdiyi, hələ təzə-təzə gül açan günəbaxanlarn ürəyə işıq salan sarısı. Hələ dən tutmamış noxudunun, lobyasının, qağıdalısının ürəyi yerindən oynadan tərtəmiz, səpsərin yaşıllığı…

Bir uca kilsənin günbəzindəki o sarımtıl-çəhrayı işıq özü kimi uca dağlara yenə bu dünyanın bir zamankı təmizliyindən və gözəlliyindən danışırdı. O gün o Lüsik də yenə orda – kilsələr gözəli Vang kilsəsinin həyətindəydi. Haykanuşun nəvəsi 13–14 yaşlı rəssam Lüsik. O Lüsik o yay birinci dəfəydi ki, özünün yay tətilini keçirmək üçün Yerevandan Əylisə gəlmişdi və elə gəldiyi ilk gündəcə kilsənin həyətindən çııxmaq bilmirdi. Bir kilsənin şəklini axı neçə dəfə çəkmək olardı?.. Bəlkə, kilsə bəhanəydi. Kilsənin uca günbəzində və qarşıdakı uca dağın döşündə səhərdən-səhərə, axşamdan-axşama peyda olan o çəhrayı işığı elə o Lüsik də bəlkə Allahın təbəssümünə bənzədirdi və Allahın təbəssümünün də şəklini çəkməyin mümkün olduğuna inandığına görə kilsənin həyətində lövbər salıb bütün günü şəkil çəkirdi?.. O kilsənin Eçmiədzin kilsəsinin “eynilə kopyası” olduğunu bəlkə Lüsik elə o vaxtlar da bilirdi. Ancaq Sadayın bunu bilməyinə hələ çox qalırdı.

Onda Saday öz gələcək qayınatasının heç adını da eşitməmişdi.

Doktor Abasəliyevin – uzun illərdən sonra – bir yay qızı Azadə ilə Əylisdə görünməyi kənddə böyük hadisə oldu. 60-cı illərin əvvəliydi, Saday institutda oxuyurdu.

Zülfü Abasəliyevin atası Hacı Həsən İranda, İraqda, Anadoluda neçə illər tacirlik eləmişdi və onun Əylisdə də özünə görə torpağı, təsərrüfatı, mal-mülkü olmuşdu.

Əylisdəki erməni-müsəlman davasından, deyilənə görə, Hacı Həsən İsfahanda xəbər tutmuşdu və elə o İsfahandan qayıdan kimi də evinin ən dəyərli əşyalarını götürüb, ailəliklə həmişəlik Bakıya köçmüşdü.

Doktor Abasəliyev Əylisə gələndə onların müsəlman məhəlləsindəki ikimərtəbəli evlərinin üst mərtəbəsi, demək olar ki, tamam uçub-dağılmışdı. Alt mərtəbədə bir-iki nisbətən salamat otaq qalmışdı. Zülfü Abasəliyev o otaqların birini sahmana salıb, orada qızı ilə otura-otura o həyətin başqa bir yerində özünə – birotaqlı, birdəhlizli – xırdaca bir təzə ev də tikdirməyə başladı və kənd camaatının fəal köməyilə bəlkə heç bir ay da keçməmiş tikintini başa çatdırıb, hələ evin damına (o vaxt Əylisin heç bir damında olmayan) şifer də saldıra bildi.

Elə o evi tikdirə-tikdirə doktor Abasəliyev gəzməyindən, istirahətindən də qalmırdı. Hər səhər hələ gün çıxmamış evindən Vang kilsəsinəcən uzun bir yol gedirdi. Gedib orda kilsənin həyətindəki çeşmənin göz giləsi kimi dumduru sərin suyunda əl-üzünü yuyurdu, o sudan acqarına bir stəkan içirdi və Bakıdan gətirdiyi termosuna da su doldurub, evdə də içməyə aparırdı.

Abasəliyevlərin Əylisdə nəsilliklə böyük hörməti vardı. Bu hörməti doktor Abasəliyev hər an, hər addımda görürdü. Buna, söz yox ki, çox sevinirdi. Və bu hörmət və ehtiram o yay onun kənddə keçirdiyi günlərin ləzzətini bir az da artırırdı, kənddəki rahatlığına, sərbəstliyinə geniş şərait yaradırdı və üstəlik, məşhur həkimin kəndin camaatı ilə ünsiyyətini sadələşdirir və asanlaşdırırdı.

Doktor Abasəliyev istədiyi evin qapısını açıb ev yiyəsilə rahatca söhbət edə bilirdi. Darvazasının ağzını süpürməyən və çayın qırağına zibil tökən arvadları ərklə danlayırdı. Xəstələrə ürək-dirək verirdi. Kasıb-kusuba imkanı daxilində əl tuturdu… Vang kilsəsini özü üçün anbara döndərən Mirəli kişiyə bircə dəfə təpinməklə doktor Abasəliyev erməni Anikonun həmin o Mirəli kişi ilə illərdən bəri döydüyü davaya da, nəhayət, son qoya bilmişdi: Mirəli kişi bircə günün içində həm o kilsəni boşaltmışdı, həm də onu yaxşıca sildirib-süpürtdürüb, açarını öz əlilə Anikoya təhvil vermişdi.

Doktor Abasəliyevin dediyinə görə, Əylisdə bir zamanlar 12 kilsə olmuşdu.

Saday Sadıqlı o kilsələrin 8-nin yerini tanıyırdı. O biri 4 kilsənin yeri-yurdu heç doktor Abasəliyevin özünə də məlum deyildi. Və əslinə qalsa, o 8 kilsənin də hamısına kilsə demək mümkün deyildi, çünki o kilsələrin indi yalnız uçuq divarları qalmışdı.

O uçuq kilsələrin ən qədiminin adına Əylisin müsəlman camaatı “İstazın” deyirdi. (Elə indinin özündə də Əylisdə az adamı inandırmaq olar ki, o sözün əsil adı “İstazın” deyil, “Astvasadun”dur, yəni ermənicə Allah Evi deməkdir və indi bir-iki zirzəmisi və bir-iki divarı salamat qalmış bu xarabazar bir vaxt bütün erməni millətinin Məkkəsi-Mədinəsi olub.)

Kənddən xeyli aralıda – ağacsız, kölgəsiz çöl-biyabanda isti yay günləri torpağı, daşı-çınqılı təndir içi kimi qızarıb ətrafa od-alov püskürən o “erməni Məkkəsi”nin salamat qalmış zirzəmiləri indi mal-davarın yataq yeriydi və o zirzəmilərin üstündəki uzun-uzun uçuq divarlarınsa bu saat, olsa-olsa, Allahın öz evinin də puç və fani bir şey olduğunu insanlara anlatmaq qədərində mənası, məzmunu vardı.

Uçmağının vaxt-vədəsi Əylisdə heç kimə məlum olmayan digər 3 kilsə – “Ağ kilsə”, “Yetim kilsə” və “Meydan kilsəsi” idi. Abad qalan “Vurağırd”, “Vang”, “Daş kilsə” və “Dop” kilsələri isə özlərinin möhtəşəm daş varlığını, allahsız, yiyəsiz də olsa, hələ ki yaşatmaqdaydı. Hər birinin arxasında, sözün hərfi mənasında, bir uca dağ dayanan bu 4 abad kilsənin hansının haçan tikildiyni Əylisin müsəlman camaatı, söz yox ki, görməmişdi. Ancaq bu kilsələrin hər birinin özünə yaxın olan bir dağla harmonik vəhdət təşkil etdiyni görmək üçün nə erməni olmağa, nə də tarixi bilməyə ehtiyac vardı. Çünki hər kilsənin rəngi eynilə ona yaxın olan dağın rəngindəydi. O kilsələri yaxındakı dağların sanki özündəncə qoparıb, yaxşıca yonub-yonqarlayıb, gətirib o dağın yaxınlığında (münasib bildikləri yerdə) necə deyərlər, Allahın düz gözünün qabağına qoymuşdular. Və o kilsələrə bir az uzaqdan baxanda adama elə gəlirdi ki, onların hər biri bir dağın əziz balası, doğmaca övladıdır.

“Vang” sözünün ermənicə “monastır” demək olduğunu da o yay Saday Sadıqlıya doktor Abasəliyev demişdi. Öz gələcək qayınatasını da Saday ilk dəfə məhz o Vang kilsəsinin həyətində görmüşdü. Sözləri tutmuşdu, söhbətləri alınmışdı. Və elə o gündən bir-birinə mehr salıb tədricən dostlaşmışdılar.

O yay onlar (hərdən ikilikdə, hərdən Azadə də onlara qoşulanda) hər üçü bir yerdə Əylisi bağ-bağ, çeşmə-çeşmə, kilsə-kilsə gəzib dolanmışdılar. Dağlara, təpələrə çıxmışdılar. Hətta hərdən, havalar nisbətən sərin olanda, yaxın dağları aşıb, qonşu kəndlərə də birlikdə gəzməyə getmişdilər.

Çox vaxt axşamdan şərtləşib, etəsi gün təyin etdikləri yerdə görüşürdülər. Hərdən doktor Abasəliyevin özü sübh tezdən Sadaygilin qapısını kəsdirib, yola çıxmağa tələsdirirdi: “Tez ol, növcavan, günün çıxmağına az qalır”, “Sabahın xeyir, növcavan, başmaqseyrinə hazırsan?..”, “Toqqanın altın yaxşı bərkit, növcavan, bu gün uzağa gedəcəyik…” (Doktor Abasəliyev o zamandan bəri Sadaya həmişə “növcavan” deyirdi).

O yay doktor Abasəliyevlə Əylisdə keçirdiyi günlərin hər birini sonralar Saday Sadıqlı illərboyu əsil bayram kimi xatırlamışdı. O günlər təkcə doktor Abasəliyevin Əylis barədəki biri-birindən maraqlı söhbətlərilə deyil, həm də havasının ləzzətli, qupquru istisi, otunun-yarpağının rəngi, suyunun sərinliyi və insanlarının xüsusi mehribanlığı ilə Sadayın yaddaşına həmişəlik həkk olunmuşdu.

Bir dəfə yenə axşamdan şərtləşib, Əylisin ən uzaq məhəlləsi Vurağırddan da çox-çox uzaqdakı çoban obalarına ikilikdə pay-piyada getməyi qərarlaşdırmışdılar. O çoban yaylaqlarını heç olmasa bircə dəfə görməyi elə əvvəllər də Saday, kəndə yay tətilinə gələndə, həmişə arzulamışdı. (Sadayın uşaqlıq dostu, onunla 7 il bir sinifdə oxuyan Camal, elə o 7-ci sinfi bitirdiyi il, bir yaşlı çobana qoşulub, dağlarda kolxozun davarını otarırdı. Camal yay vədəsi heç vaxt kənddə tapılmırdı. Gedib onu o dağlarda axtarmaq isə tək adamın işi deyildi).

Onlar Vang kilsəsinin yanınacan rahat yolla gedib, oradan çaya enib üzüyuxarı yola düzəldilər. Əylisin xırdaca dağ çayında, ilin o vədələri, olsa-olsa bir çeşmənin suyu qədər su olurdu. O su çeşmə suyu qədər sərin olmasa da, çeşmə suyu kimi dumduruydu. Və o uzaq yolda o su, yorulub heydən düşəndə, onların dadına çatırdı. Buna baxmayaraq, onlar yalnız çayın dəhnəsinəcən gedib çıxa bildilər. O yolu bələdçisiz, atsız-ulaqsız ordan o yana getməyin mümkün olmadığını görüb, dağlarda çobanların saldığı dar cığırlarla birtəhər geri dönüb, günortaya bir az qalmış gəlib Əylisin ən uca yerində – dağın döşündə salınmış Vurağırd kilsəsinin yanına yetişdilər.

O kilsəni Saday əvvəllər də çox görmüşdü, çox gəzmişdi. İçində saysız-hesabsız göyərçin yaşayan o kilsənin bir adı da “Göyərçin bazarı”ydı. Ancaq onlar o kilsəyə girəndə göyərçinlər çöl-bayırda, bağ-bağçada, dəni-suyu bol olan yerlərdəydilər. Və o kilsənin qalın, uca divarlarının arasında bu dünyaya heç bir dəxli olmayan ayrıca bir dünya özünün səssiz, sakit, kimsəsiz və zamansız həyatını yaşayırdı.

O kilsənin içindəki hava dünyadakı havaya bənzəmirdi. Günbəzdəki 4 bacadan içəriyə düşən uzunsov, kvadratşəkilli işıq da sanki Əylisin çöldəki işığı deyildi, hansısa uzaq və məchul bir dünyanın işığıydı. Və o günbəzdən azca aşağıda – kilsənin divarında təzəlikcə əmələ gəlmiş çatdan süzülən işıq da içəridə nəsə özgə bir dünyaya məxsus mistik və vahiməli ovqat yaradırdı.

Aşağıdan – çayın yatağından üzü yuxarı o kilsəyə tərəf uzanıb gedən daş pillələr, o pillələrin altındakı daşdöşəli meydan və oradan üzüaşağı çayın dikinəcən uzanan daşdöşəli dar küçə hələ lap kiçik yaşlarında da Sadayın tez-tez yuxusuna girmişdi. Ancaq doktor Abasəliyevlə uzaq gəzintiyə çıxdığı o gün o kilsəni də, o kilsəyə qalxan daş yolları, daş divarları da, Vurağırd məhəlləsinin yeganə küçəsi olan o qədim, qəribə küçəni də sanki Saday ömründə ilk dəfə görürdü. Əylisin o ucqar Vurağırd məhəlləsində o gün Sadayın o vaxtacan heç vaxt görmədiyi yuxuvari, nağılvari bir mənzərə vardı və Vurağırdın məşhur sakini Pesmis (pessimist) Qulunun öz qapısının qabağında öz-özünə ucadan danışa-danışa, gəzinməyi o mistik ab-havanı bir az da qatılaşdırırdı.

O Qulu həmişə beləydi.

İldə bir neçə dəfə tutması tuturdu və hər dəfə tutması tutanda evindən çıxıb küçədə – öz qapısının qabağında fırfıra kimi fırlanırdı və bir ucdan, ağzı köpüklənə-köpüklənə səhərdən axşamacan dayanmadan danışırdı. Pesmis Qulunun həyətinə gedən arx suyuna guya kimsə hər gün zəhərli dərman tökürdü. Və o “ziyanxor” adamları Qulu söyüb-yamanlayırdı. Həyətinə daş atan, damına-divarına dırmaşan uşaqları pis-pis qarğıyırdı. Evindəki qozbel arvadını və qarımış xəstə qızlarını guya pis yola çəkmək istəyən cavanları, kişiləri uzaqdan-uzağa bərk-bərk hədələyirdi…

Doktor Abasəliyev cibindən pul çıxardıb, Qulunun cibinə qoydu və Qulu səsini kəsib, bir müddət heyrət içində doktor Abasəliyevin üzünə baxdı.

–Ə, Qulu, məni tanımadın? – Doktor Abasəliyev soruşdu.

Pesmis Qulu bir az fikirləşdi və birdən əlini doktorun çiyninə vurub:

– Zülfüsən də, Zülfü deyilsən? – dedi. – Yanındakını da yaxşı tanıyıram. Uşaq vaxtı avara-avara sülənərdi buralarda. – Sonra doktorun çiynini bərk-bərk silkələdi.

–Ə, Zülfü, sən buralarda nə gəzirsən?

– Gəldim, görüm, sən burda cinnərnən necə yola gedirsən. – Doktor Abasəliyev Sadaya altdan-altdan göz vurdu. – Ə, Pesmis, o cinnər yenə nə deyir ki, sənə? Elə gecələr gəlirlər, yoxsa gündüzlər də gəlib səni incidirlər?

– Sən də söz tapdın danışmağa! – Pesmis Qulu hirsli-hirsi dedi. – Adını doxtur qoymusan. Ancaq iki kor eşşəyin arpasını böləmmirsən.

– Demək, cinnərnən haqq-hesabı çürütmüsən. Bəs bu həyətdə-zadda bir şey əkmisən bu il?

–Əkmişəm, niyə əkmirəm! – Pesmis Qulu ürəkli-ürəkli bəyan elədi. Ancaq tez də sözünü dəyişdi. – Əclaflar qoyur ki, həyətdə bir şey əkəsən.

– Bəs deyirsən cinnərin day sənnən işi yoxdu.

– Var, niyə yoxdu! Ancaq bu məhlənin adamı cinnən də beşbetərdi. – Pesmis Qulu həyətinin qapısını təpiklə vurub açdı. – Bax da, özün bax. Gör, əclaflar suyuma zəhər qatıb, ağac-budağımı necə qurudub.

Saday boylanıb həyətə baxdı: beş-altı ərik, dörd-beş alma-armud, bir neçə badam və şaftalı ağacıydı. Əmcəkləri dizindən aşağı sallanan bir keçini gilas ağacının gövdəsinə bağlamışdılar. Divarın dibindəki fındıq kollarının arasında beş-altı toyuq-cücə eşələnirdi. Həyətdə heç nə əkilməmişdi. Ancaq ağac-budağın da heç biri quruyana oxşamırdı.

– Bilirsən də, köhnə psixlərdəndi.

Doktor Abasəliyev Qulunun qapısından azca aralanandan sonra dedi. Və ətrafdakı ev-eşikdən, həyət-bacadan gözünü çəkmədən o daşdöşəli qədim küçə ilə üzüaşağı gedə-gedə, Saday üçün son dərəcə gözlənilməz, bir qorxunc və qəribə söhbət başladı.

– Sənə bir şey deyəcəm, növcavan, ancaq qorxuram ki, məni də psix hesab eləyəsən. Bu Əylisdə, həqiqətən, cin çoxdu. “Cin” deyəndə mən ruhları nəzərdə tuturam. O Qulunun olduğu ev bilirsən, kimin evidi? Minas adlı bir daşyonan çəpgöz erməni vardı. Elə dədə-babası da əyyami-qədimdən daşyonan olmuşdu. Bax, o kilsədə də indi nə qədər daş görürsən, hamısı o Minasın ulu dədə-babasının işidi. O çəpgöz Minas da gözünü açandan daş yonurdu – qəbir daşı, dübək daşı, dəyirman, dəstar daşı… O psix Qulunun dədəsi Abdulla da elə özü kimi avaranın, heyvərənin biriydi. Bazarda ona-buna hamballıq eləyib, çeşmədən çayçı dükanına su daşıyıb, qəpikdən-quruşdan qazanıb birtəhər başını girləyirdi. Sən şeytanın kələyinə bax ki, Ədif bəy Əylisdə erməni qırğınına fərman verəndə o çaqqal Abdulla da birdən qeyrətə gəlir. Gedib öz evindən bir balta da götürüb Minasın evinə hücum çəkir. Oturub daş yonduğu yerdəcə Minasın başını bədənindən ayırıb, yazığın arvad-uşağını da qanına qəltan eləyir. İndi sən de: belə şeydən sonra o Minasın evində insan necə rahat yaşaya bilər? Yaşayammaz, vallah, yaşayammaz! Zülmlə öldürülən o adamların ruhu o evlərdə heç kəsi rahat yaşamağa qoymaz, növcavan. Sən Allahı o qədər də avam hesab eləmə.

“Vurağırd”ın o mistik mənzərəsi, deyəsən, doktor Abasəliyevi də o gün, həqiqətən, tutmuşdu.

Getdiy yerdə birdən dayanırdı, ayağının altındakı yola döşənmiş minillik hamar çay daşlarına heyran-heyran tamaşa eləyirdi. Dağılmış və dağılmaqda olan köhnə evlərə hədsiz heyrətlə baxırdı, ətrafdakı həyət-bacadan, ağac-budaqdan bir an da gözünü çəkə bilmirdi. Və bəlkə də elə o gün və elə o Pesmis Qulu ilə söhbət əsnasında birdən-birə beyninə yerləşmiş son dərəcə qəliz bir məsələni – ola bilər ki, – elə özü üçün də – o gün ilk dəfə və əsil psixoloq ehtirası ilə araşdırıb, əsaslandırmağa çalışırdı:

– Bu Əylisdə qan töküb, eməni evi tutan adamların hər birinin ailəsində ruhi xəstələr var. Mən bunu sənə həkim kimi deyirəm. O evlərin hansında rahatlıq görmüsən? Bircə ev göstərə bilərsən? İnanmırsan, gəl, bu Vurağırddan aşağı bir-bir sayaq evləri. Bax, elə o Daş kilsənin yanındakı evdən başlayaq – Mırıq Müzəffərin^[4] evindən. Onun nə özündə psixi xəstəlik vardı, nə arvadında. Çünki onlar orda – erməninin evində doğulmamışdılar. İndi Mırıq Müzəffərin orda doğulan övlad-uşağına bax: hamısında bu və ya digər dərəcədə psixi anormallıq var. Özü də klassik şizofreniya formasında. O Müzəffərin iki qızını mən o vaxt xəstəxanaya götürmüşdüm. Müalicəni də, necə lazımdı, eləmişdik. İndi çeşmədə, küçədə-zadda sən də görürsən o qızları. Qızdırmalı qoyun kimi gəzirlər. Nə bir adama salam verirlər, nə bir adamın salamını alırlar. Çünki bu xəstəlik keçəri xəstəlik deyil. Buna bəlkə xəstəlik də demək düz deyil. Ruhi xəstəlik Allahın insana verdiyi cəzaların bəlkə də ən ağırıdır…Mırıq Müzəffərin evindən bir az aşağıdakı Qaban Qulamın evidi. O Qulamın bir nəvəsi görürsən də nə gündədi. Daun xəstəsidir, əməli ağlına tabe deyil. Həyətin divarına dırmaşıb, küçədən gəlib-gedəni daşa basır. Ondan aşağıdakı evləri də bir-bir gözünün qabağına gətir. O Bəyazın oğlu Qafil üzdən baxanda normal adama oxşayır. Amma o da şizikdi. Vallah, şizikdi. O gün küçədə qabağımı kəsib, Məhəmmədin bir qara ata minib Sinay dağında Allahla görüşə getməyindən düz bir saat mənə nağıl danışdı. Rəhmətlik Cəlil “Dəli yığıncağı” pyesini^[5] nahaq yerə yazmayıb. O kişi bu dəlixananı hamıdan yaxşı görüb. Ancaq ruhi xəstələri qoyaq bir tərəfə. Erməniyə zülm eləyib özünə gün ağlayan Əylis adamının heç birinin evində rahatlıq deyilən şey yoxdur. Özün də görürsən, bilirsən. Muqdisi^[6] Əlehsanın evinə yiyələnən Qəzənfərin o iki gədəsinin çığır-bağırını da hər gecə eşidirsən. İki qardaş, az qalır, bir-birinin qanını içsin.Erməniyə zülm edənin cəzasını övladı-uşağı çəkir. Bizdən əzab görənlərin ruhu bizi əzabsız yaşamağa qoymur. Eşitmiş olarsan, burda Məmmədağa adlı bir qəssab vardı. O Məmmədağa keşiş Mkrtıçın 3 yaşlı körpəcə qız balasını küçədə xəncərinən şaqqalamışdı. Mən onun qocalığın görməmişdim. Amma Bakıya gələnlərdən eşitmişdim ki, öləndə it kimi ölüb. Əvvəl gözləri kor olubmuş, sonra insultdan ağzı gedib qulağının dibinəcən çatıbmış. Üstəlik, qarnının zaporundan da hər gün əzab çəkirmiş. Ayaqyolunda oturub gücənəndə zarıltısı gedib Zəngəzura çıxırmış. Lap bu saat get o Məmmədağanı kimdən soruşursan, soruş, ağzın açan o əclafın cəmdəyinə tüpürəcək. Bir sözlə, növcavan, bu kəndin yaxşı günü olacağına mən heç inana bilmirəm. Heç burda yaşayanların özü də buna inanmır, görürəm.